آذربایجان تورکجه‌سی‌نین نحوی
بو دوشرگه‌ده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین نحوی یاییملاناجاق‌دیر.آذربایجان تورکجه‌سی‌نین نحوی
بو دوشرگه‌ده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین نحوی یاییملاناجاق‌دیر.
اون‌یئددینجى درس
فعل‌لرله ایداره
فعل‌لر ایسیم و یا باشقا سؤزلرى ایداره ائده بیلرلر. بو خصوصیت هامان تأثیر مفهومودور کى، فعل‌لرین بۆتۆن نوع و شکیل‌لرینده وار و بونونلادا، ایستیثناسیز اولاراق، بۆتۆن فعل‌لر، باشقا سؤزلرى ایداره ائده بیلرلر. تکجه فعل‌لرین اؤزلرى دئییل، حتى فعل‌لردن دۆزه‌لیب آرتیق باشقا نیطق حیصه‌لرى سیراسینا کئچمیش سؤزلر بئله، تأثیر آنلاییشینى اؤزلرینده ساخلادیقلارى صورتده، فعل کیمى، باشقا سؤزلرى ایداره ائده بیلیرلر.
فعل‌لرین ایداره ائتمه‌سینى، اونلارین چئشیدلى شکیل‌لرى اساسیندا، آشاغیداکى دسته‌لره بؤلمک اولار:
1. صرف اولونموش فعل‌لرله ایداره
2. فعلى باغلامالارلا ایداره
3. مصدرلرله ایداره
4. فعلى صیفت‌لرله ایداره
فعل‌لرین بو ایداره ائتمه نؤعلرینى تک-تک ایضاح ائتمه‌دن، ایسیم‌لرى ایداره ائتمه جهتدن، فعل‌لر نئچه دسته‌یه بؤلونور:
معلومدور کى، بۆتۆن فعل‌لر ایسیم‌لرى هر بیر حالدا اولارکن قبول ائتمیر، اونلارلا ایلگى ساخلاییب ایداره ائده بیلمیرلر. هر بیر فعل اؤزۆنۆن معنا و مضمونونا گؤره، ایلک نوبه‌ده ایسمى معین حالدا طلب ائدیر، حال بو کى باشقا بیر فعل، ایلک اولاراق، ایسمى او حالدا دئییل، اؤز معنا و مضمونونون ایسته‌یینه اساسا، آیرى بیر حالدا طلب ائدیر. مثلا "وورماق" فعلى، تأثیرلیک حالدا اولان بیر ایسیم, "باخماق" فعلى "یؤنلۆک" حالدا اولان بیر ایسیم طلب ائدیر.
بو او دئمک دئییل‌دیرکى، بیر فعل یالنیز بیر حالدا اولان ایسمى طلب و ایداره ائدیر و بیر نئچه حالدا اولان ایسیم‌لرله ایشلنه بیلمز. مثلا "آلماق" فعلى بیرینجى نوبه‌ده تأثیرلیک حالدا اولان ایسیم طلب ائتمکله برابر، هم ده یؤنلۆک حالدا، یئرلیک حالدا و چیخیشلیق حالدا اولان ایسیم‌لرى ده ایسته‌ییب ایداره ائده بیلر. (بو کیتابی، کیتاب ساتاندان یولداشیما آلدیم)
بو جهتدن فعل‌لرى ایکى بؤیۆک دسته‌یه آییرماق اولار:
1. ایسمى تأثیرلیک حالدا ایداره ائده بیلن‌لرکى، اساسا تأثیرلى فعل‌لردیرلر.
2. ایسمى تأثیرلیک حالدا ایداره ائده بیلمه‌ینلرکى، اساسا تأثیرسیز فعل‌لردیرلر.
اون‌آلتینجى درس
ایداره ایلگیسینین چئشیدلرى
ایداره ایلگی‌سینده تابع اولان سؤز تابع ائدن سؤزۆن ایسته‌یی اساسیندا ایسمین معین حالیندا اولور. ایداره ایلگیسینین ایکى نوعو واردیر:
1. واسیطه سیز (مۆستقیم) ایداره.
2. قوشمالى ایداره.
1. واسیطه سیز (مۆستقیم) ایداره:
بورادا ایداره اولونان سؤز، مۆستقیم شکیلده، ایداره ائدن سؤزۆن ایسته‌یى اساسیندا ایسمین معین حالیندا اولور، معین حالین شکیلچیسینى آلیر:
کیتابین واراغی، درسه باخیرام، اونو مکتبده گؤردۆم.
بیرینجى میثالدا بیرینجى کلمه‌نین یییه‌لیک حالدا و ایکینجى کلمه‌نین تأثیرلیک حالدا اولماسى بو کلمه‌لرین قارشیلیق‌لى طلبى نتیجه‌سینده دیر.
2. قوشمالى ایداره:
بورادا ایداره اولونان کلمه، هم ایسمین حالینى آلیر، هم ده اونا بیر قوشما قوشولور:
مکتبه دوغرو گئتدى, سحره‌جن باخدیم, ایشدن یانا سوروشورام, ...
قوشمالار ایسمین بۆتۆن حاللارى ایله دئییل، یالنیز آشاغیداکى حاللار ایله ایشله‌نرلر:
دئییلمه‌لی‌دیر کى، ایسیم‌لر آدلیق حالدا قوشما ایله ایشله‌نرلر، آنجاق بو حالدا فعل ایله ایداره ایلگیسى ساخلایا بیلمزلر. مثلا: ائل اۆچون ایشله، آدام کیمى یاشا... بئله حاللاردا ایداره ایلگیسى اولمور، چۆنکى او اؤزۆنۆ یالنیز قوشما واسیطه‌سیله دئییل، ایسمین حال شکیلچی‌سیله گؤسترر.
الف. یییه‌لیک حالدا:
بو حالدا یالنیز "اۆچۆن" قوشماسى ایشله‌نیر، اؤزۆ ده یالنیز شخص و ایشاره عوضلیک‌لرى، بو حالدا اولارکن اونلارا قوشولاراق، بیرلیکده ایداره اولونورلار:
اونون اۆچۆن آلمیشدیم، منیم اۆچۆن آلمیشدیر... آنجاق باشقا نیطق حیصه‌لرى "اۆچۆن" ایله ایشلندیکده آدلیق حالدا اولورلار: خالق اۆچۆن چالیش...
بورادا ایداره اولونان سؤز هم ایداره ائدن سؤزدن، هم ده قوشمادان آسیلى اولور. آنجاق قوشما تک‌لیکده ایداره ائدن سؤز دئییلدیر.
ب. یؤنلۆک حالدا: بو حالدا اولان ایسیم‌لرله "قارشى، دوغرو، سارى، طرف، جان، جن، دک، کیمى. .." قوشمالارى ایشله نیر: ایره لییه دوغرو گئدن آدام، بؤیوک دؤیوشچو ایدى.
ج. چیخیشلیق حالدا:
بو حالدا اولان ایسیم‌لرله "قاباق، سونرا، باشقا، اؤزگه، اؤترۆ. .." قوشمالارى ایشله‌نیر:
بوندان باشقا هئچ کیم گلمه دى، سندن اؤترۆ ایشلیرم....
دئییلمه‌لی‌دیرکى، قوشمالى ایداره ایلگی‌سینده اساس ایداره ایلگیسى عاملى، قوشما دئییل، ایسمین حال شکیلچی‌سی‌دیر. بونا گؤره ده "آدام کیمى دانیشیر" جۆمله‌سینده "کیمى" قوشماسى اولسا دا، "آدام سؤزۆ دانیشیر" سؤزۆ ایله ایداره ایلگیسى ساخلامیر. آمما "آخشاما کیمى قورآن اوخورام" جۆمله‌سینده "اوخورام" سؤزۆ "آخشاما کیمى" سؤزۆنو ایداره ائدیر، اونا گؤره‌کى یؤنلۆک حالدادیر.
قوشما آلیب ایداره اولونان سؤزلر معمولا یا غیری‌مۆستقیم تاماملیق، یا یئر، یا دا زامان ظرفى اولورلار. ایسیم‌لر تأثیرلیک و یئرلیک حالدا اولارکن قوشما ایله ایشلنه بیلمزلر.
اون‌بئشینجى درس
ایداره ایلگیسی
1. ایسیم‌لرین ایداره اولونماسى:
ایسیم‌لر، یییه‌لیک حالدان باشقا، آیرى سؤز طرفیندن ایداره اولاراق یؤنلۆک، تأثیرلیک، یئرلیک و چیخیشلیق حالدا اولارلار. ادبیاتدان نمونه لر:
یؤنلۆک حالدا: من ایسه بو سطیرلرى یالنیز چیچک‌لره ایتحاف ائدیرم.
تأثیرلیک حال: اوشاقلارى اوخوماغا قویاق یا یوخ؟
یئرلیک حال: بعضیلرى قورباغا کیمى ائوده قورولدور.
چیخیشلیق حال: ایندى او گۆنلردن نئچه یاز کئچیر.
2. صیفت‌لرین ایداره اولونماسى:
دینسیزین عؤهده‌سیندن ایمانسیز گلر.
ظالیمدن سالدیر، مظلوما چاتدیر.
3. سایلارین ایداره اولونماسى:
ایکیسینى ده بیر ایلان چالسین.
بئشده آلاجاغى یوخ، اۆچده وئره‌جگى.
4. مصدرلرین ایداره اولونماسى:
چوخ یئمک، آز یئمکدن قویار.
آغلاماغى الینده دیر.
5. فعلى صیفت‌لرین ایداره اولونماسى:
ییخیلانا بالتا ووران چوخ اولار.
یئدیکلرین سنین، گؤردۆک‌لریندن بیزه دانیش.
6. ظرف‌لرین ایداره اولونماسى:
هاردا آشدیر، اوردا باشدیر.
میثال‌لاردان گؤرۆندۆیۆ کیمى، بو ایداره ایلگیسینین ایکینجى-تابع ائدن طرفى اساسا فعل اولور. بو دا فعلین معنا خصوصیت‌لریندن ایره‌لى گلیر. اونا گؤره کى، فعل ایش، حال و حرکتى بیلدیریر و هر فعل یا معین بیر شئى اۆزه‌رینده اولور، یا معین مکاندا باش وئریر. بوندان باشقا فعلده تأثیر آنلاییشى وار. فعلین مضمونوندا اولان بو خصوصیت‌لر اونا ایمکان وئریر کى، جۆمله‌ده معین کلمه‌لرله ایلگى‌یه گیرسین، اونلارى اؤز اطرافینا توپلایاراق فعلی بیرلشمه‌لر یاراتسین.
ایداره ایلگیسى جۆمله‌ده فعلین اولدوقجا بؤیوک رولو اولدوغونو گؤستریر. آنجاق بو او دئمک دئییلدیر کى، ایداره ایلگیسى یالنیز فعله مخصوص‌دور و باشقا نیطق حیصه‌لرى ایداره ائده بیلمزلر. مثلا "من مکتبده معللیمم" ایسمى جۆمله‌سینده "مکتب" سؤزۆ اونا گؤره یئرلیک حالدادیر کى، "معللیم" ایسمى اونو ایداره ائدیر.
اون‌دؤردۆنجو درس
ایداره ایلگیسی
ایداره ایلگیسی نه دئمکدیر؟
بیر کلمه‌نین، معمولا فعلین، مضمونونون ایسته‌یى نتیجه‌سینده، باشقا بیر کلمه، معمولا ایسیم و یا ایسیم‌لشمیش بیر کلمه، ایسمین معین حالیندا اولماق مجبوریتینده اولور. مثلا "کیتابى اوخودوم" بیرلشمه‌سینده "اوخودوم" فعلینین ایسته‌یینه گؤره "کیتاب" سؤزو تأثیرلیک حالیندادیر. بورادا "اوخودوم" سؤزۆ "کیتاب" کلمه‌سینى ایداره ائدیر و بو ایکى کلمه‌نین آراسیندا "ایداره ایلگیسى" واردیر.
"ائششگه گۆجۆ چاتمیر، پالانى تاپداییر." بیرلشمه‌سینده "گۆجۆ چاتمیر" مۆرکب فعلینین ایسته‌یینه گؤره "ائششک" کلمه سى یؤنلۆک حالدا اولموشدور.
ایداره ایلگیسى ایسیمین حاللارى ایله ایلگیلی‌دیر. بو ایلگى نتیجه‌سینده یارانان بیرلشمه‌لرین، عادى و معمولى حالدا، بیرینجى طرفى حاللانا بیلن سؤزلردن عیبارت اولور. یعنى یا ایسیم اولار، یا صیفت، یا ساى، یا عوضلیک، یا مصدر، یا فعلى صیفت و یا بعضى یئر ظرفلرى.
ایلگى بیرلشمه‌سینده بیرینجى طرفین حاللانماسى قطعی‌دیر. دیلیمیزده معمولا ایسیم حاللانار، آنجاق عوضلیک‌لر، بعضى فرق‌لرله، حاللانا بیلر. صیفت‌لر و سایلار دا، ایسیم‌لشدیکده حاللانار. مصدر ایسه فعلین آدى اولماق اعتیباریله، بعضى فعل خصوصیت‌لرینه (تأثیر، اینکار، نوع) مالیک اولسا دا، آد اولدوغو اۆچۆن، ایسیم خصوصیت‌لرینه مالیک‌دیر و حاللانار. فعلى صیفت‌لر ده، صیفت خصوصیت‌لرینه مالیک اولدوقلارى اۆچۆن، صیفت‌لر کیمى، ایسیم لشه‌رک، حاللانا بیلر و باشقا سؤز طرفیندن ایداره اولونا بیلرلر. بعضى ظرفلر (خصوصیله یئر ظرفلرى) ده ایسمین حال شکیلچی‌لرینى آلا بیلر و باشقا سؤزلر طرفیندن ایداره اولا بیلرلر.
بئله‌لیکله باشقا سؤزلرله ایلگى‌یه گیریب اونلارین واسیطه‌سیله ایداره اولونا بیلن سؤز دسته‌لرى یا ایسیم، یا صیفت، یا ساى، یا عضولیک، یا مصدر، یا فعلى صیفت و یا ظرف اولور.
اون‌اۆچونجو درس
اوزلاشما ایلگیسى (9)
"ایکینجی و اۆچۆنجۆ نوع تعیینی سؤز بیرلشمه‌لرینین اۆچۆنجۆ شخصلرینده اوزلاشما"
بو مسئله‌یه باشلامادان دئییلمه‌لی‌دیر کى، اولا ایکینجى نوع تعیینى سؤزبیرلشمه‌سینین بیرینجى طرفى، بیرینجى و ایکینجى شخص‌لرله (تک و یا جمع) ایفاده اولا بیلمزلر. ثانیا ائله بو ایکینجى نوع تعیینى سؤزبیرلشمه‌سینین بیرینجى طرفى، اۆچۆنجۆ نوعون عکسینه اولاراق، اۆچۆنجۆ شخص (تک و یا جمع) عوضلیک‌لریله ایفاده اولا بیلمز.
- ایکینجى نوع تعیینى سؤزبیرلشمه‌لرى: داغ اتگى، آنا یوردو، ...
- اۆچۆنجۆ نوع تعیینى سؤزبیرلشمه‌لرى: دونون اتگى، اونلارین یوردو، ...
دئمک ایکینجى نوع تعیینى سؤزبیرلشمه‌لرینده، اۆچۆنجۆ نوعون عکسینه اولاراق، اوزلاشما یالنیز اۆچۆنجۆ شخصه گؤره اولور.
ایندى گؤرک ایکینجى و اۆچۆنجۆ نوع تعیینى سؤزبیرلشمه‌لرینین اۆچۆنجۆ شخصینده اوزلاشما ایلگیسى نئجه اولور؟
ایکینجى و اۆچۆنجۆ نوع تعیینى سؤزبیرلشمه‌لرینین اۆچۆنجۆ شخصینده یعنى بیرلشمه‌نین بیرینجى طرفى اۆچۆنجۆ شخصله ایفاده اولدوقدا (تک یا جمع) ایکینجى طرف، اوزلاشما ایلگیسینى یارادان اۆچۆنجۆ شخص منسوبیت شکیلچیسینى آلمالی‌دیر. (سؤز سسلى ایله بیتسه "سى"):
ایکینجى نوع تعیینى سؤزبیرلشمه سى: آتا ائوى، تبریز شهرى، آنا یوردلارى، ...
اۆچۆنجۆ نوع تعیینى سؤزبیرلشمه سى: اونون ائوى، آیدینین تارى، اونون کیتابلارى، ...
ایندى بو بیرلشمه‌لرین مۆختلیف جهتلرینى نظردن کئچیردک:
1. یوخاریدا گؤستردییمیز بیرلشمه‌لرین بعضی‌سینین ایکینجى طرفى جمع علامتى "لار" آلیب‌دیر. بو کیمى جمع علامت‌لرینین بیرلشمه‌لرده‌کى اوزلاشما ایلگی‌سیله بیر رابیطه‌سى واردیرمى؟
"اونون کیتابلارى" کیمى بیرلشمه‌نین ایکینجى طرفیندهکى جمع علامتى یییه‌لنمیش شئیین "کیتابلار"ین چوخ اولماسینى بیلدیریر، آنجاق بو جمعین بیرینجى طرف تکله هئچ بیر اوزلاشما ایلگیسى یوخدور.
آنجاق بونا باخمایاراق بو تیپلى بیرلشمه‌لرده، نادیر حاللاردا، ایکینجى طرفین جمع‌لیگى بیرینجى طرفین جمع‌لیگى ایله باغلى اولور، یعنى اوزلاشما ایلگیسى یارانیر. بو دا او حالدا اولور کى، جمع علامتى "لار" منسوب شئیین (ایکینجى طرف) یوخ، صاحیب و یییه شئیین (بیرینجى طرف) چوخلوغونو بیلدیریر. مثلا بیر نئچه باجى-قارداشا خطابا "اونلارین آتالارى" دئدیکده "آتا" بیر نفر اولدوغو اۆچۆن "لار" شکیلچیسى "باجى-قارداشا" عاییدیر و بورادا اوزلاشما ایلگیسى کمیته گؤره ده اولموشدور.