آذربایجان تورکجه‌سی‌نین نحوی
بو دوشرگه‌ده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین نحوی یاییملاناجاق‌دیر.آذربایجان تورکجه‌سی‌نین نحوی
بو دوشرگه‌ده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین نحوی یاییملاناجاق‌دیر.
اوتوزبیرینجی درس
2. تام اولمایان یاناشما
تام اولمایان یاناشما ائله یاناشمادیر کى، یاناشان سؤزله یاناشیلان سؤز آراسینا مۆختلیف سؤزلر گیریر و بو سؤزلر یاناشما ایلگیلى بیرلشمه‌نین ایکینجى طرفى ایله، یاناشما ایلگیسى یوخ، باشقا ایلگیده اولور. مثلا: "ایندى سیز اؤزۆنۆز فیکیرله‌شین." جۆمله‌سینده "ایندى" سؤزۆ ایله "فیکیرله‌شین" سؤزلرى آراسیندا تام یاناشما ایلگیسى واردیر. آنجاق، تام یاناشمانین عکسینه اولاراق، اونلار بیرى-بیرینین یانیندا گلمه‌ییب و آرالاریندا ائله باشقا سؤزلر واردیر کى، مۆختلیف سؤز بیرلشمه‌لرى یارادیب و بو تام یاناشما ایلگیسینده اولان ایکى سؤزۆن آراسیندا "سیز اؤزۆنوز" بیرلشمه‌سى دَییشیلمیش‌دیر کى، جۆمله‌نین مۆبتداسی‌دیر و "فیکیرله‌شین" سؤزۆ اونونلا اوزلاشما ایلگی‌سینده‌دیر.
گؤرۆندۆیۆ کیمى، تام اولمایان یاناشما عضولرى بیرى-بیرینین یانیندا ایشلنمیر، آنجاق اونلار بیرى-بیرینین یانیندا ایشلنه بیلیر. بو حالدا اونلارین آراسینا سؤز آرتیرماق اولار. "سیز اؤزۆنۆز ائولی‌لیک مسئله‌سی‌نین تئز بیتیریلمه‌سینه تله‌سیردینیز، ایندى نه اولدو؟" جۆمله‌سینده "ایندى نه اولدو؟" یاناشما ایلگیسینده اولوب سؤزلرى یاناشى ایشلنسه‌لر ده، اونلارین ایلگیسى تام یاناشما دئییل‌دیر، اونا گؤره کى، لازیم گلدیکده اونلارین آراسینا باشقا سؤزلر آرتیرماق اولار: "ایندى گؤرهسن نه اولدو؟"، "ایندى بوردا نه اولدو؟"
دئمک یاناشما ایلگیسینده سؤزلرین یاناشى و یا بیرى-بیریندن اوزاق اولماسى اونلارین آراسینداکى یاناشما ایلگیسینین تام اولوب اولماماسى اۆچۆن اساس دئییل‌دیر.
اوتوزونجو درس
یاناشما ایلگیسی
تام یاناشما ایلگیسینده اولان سؤزلرین ده، یاناشما باخیمیندان یاخینلیق خصوصیتلرى فرقله‌نیر. مثلا "یاخشى قلم" بیرلشمه‌سیله "بئش قلم" بیرلشمه‌سینده طرفلر آراسیندا یاناشما نیسبتى بیرینجی‌سینده داها چوخ و ایکینجی‌سینده آزدیر. بونا گؤره ده، بونلارى هم‌جینس شکیلده یازدیقدا "یاخشى" سؤزۆ تابع اولدوغو سؤزله یاناشى یازیلیرسا، "بئش" سؤزۆ فاصیله‌لى یازیلار: بئش یاخشى قلم. بو میثالدا "همن" عوضلیگینى آرتیرساق، اونون یاناشما ایلگیسینین داها ضعیف اولدوغوندان، تابع ائدن سؤزدن داها اوزاق اولاجاق: همن بئش یاخشى قلم.
دئمک یاناشان سؤزلرین یاناشما نیسبتى فرقله‌نیر، آنجاق اونلارین هامیسی‌نین ایلگیسى یاناشمادیر، اونا گؤره کى، بونلارین آراسینا یاناشما ایلگیسى اولمایان سؤزلر گیره بیلمز. اگر باشقا سؤز اورتایا گیرسه، معنا دولاشیق‌لیغى و دییشیک‌لیییه سبب اولار. مثلا یوخاریداکى میثالدا: "بئش همین یاخشى قلم" دئسک، غئیر طبیعى اولار.
یاناشما ایلگیسى دیلیمیزده عمومیتله اساس یئر توتور و اکثریتله تام یاناشما اولور.
ییرمی‌دوققوزونجو درس
یاناشما ایلگیسی
یاناشما ایلگیسینده سؤزلرین یان-یانا گلمه‌سى اساس گؤتۆرۆلۆر. آنجاق بو او دئمک دئییل‌دیر کى، اونلارین آراسیندا آیرى سؤز و یا سؤزلر گله بیلمز. میثال اۆچۆن؛ "من سیزى صاباح آنامین ائوینده گؤزله‌یه‌جگم." جۆمله‌سینده "صاباح آخشام" سؤزلرى ایله "گؤزله‌یه‌جگم" سؤزۆ آراسیندا یاناشما ایلگیسى واردیر.
ائله بو اؤزللیک اساسیندا، یاناشما ایلگیسى اؤزۆنۆ ایکى شکیلده گؤستریر:
1. تام یاناشما.
2. تام اولمایان یاناشما.
1. تام یاناشما
تام یاناشمادا، ایلگیده اولان سؤزلرین آراسینا هئچ بیر سؤز گیره بیلمز. تام یاناشما ایکى نوع اولور:
الف. یا ایلگیده اولان سؤزلرین آراسینا هئچ بیر سؤز گیره بیلمیر:
گؤزل وطن، قایدالى کیتابلار، گزمه‌لى داغلار، ...
ب. یا دا ایلگیده اولان سؤزلرین آراسینا یالنیز او سؤزلر گیره بیلیر کى، اونلارلا عئینى (هم جینس) اولسونلار. بونلار اۆچ جۆردۆر:
1. تابع اولان سؤز هم جینس عضولو اولور و "واو" یا دا ویرگول(،) ایله آیریلیر:
گزمه‌لى و صفالى باغلار- بئله کینلى، غضبلى آدام- ...
2. تابع ائدن سؤز هم جینس عضولو اولور، ایستر"واو"، ایسترسه ویرگول ایله آیریلار:
گزمه‌لى داغلار و دره‌لر- اوخومالى حئکایه‌لر، شعرلر و رومانلار، ...
3. هم تابع اولان، هم ده تابع ائدن هم جینس عضولو اولورلار:
گؤیچک، ایسته‌مه‌لى قیزلار و اوغلانلار- گۆللۆ، چیچک‌لى داغلار، دره‌لر
ییرمی‌سککیزینجی درس
یاناشما ایلگیسی
نحوده تابعلى‌لیک ایلگی‌لریندن اۆچۆنجۆسۆ "یاناشما" ایلگیسی‌دیر. بو ایلگینین یارانماسى اۆچۆن هئچ بیر ظاهیرى و فورمال علامت یوخدور. بو ایلگی یالنیز سؤزلرین مۆعین و ثابیت شکیلده یاناشى گلمه‌سیندن یارانیر. مثلا "گؤزل شعر" بیرلشمه‌سینده کى ایکى سؤز آراسیندا یاناشما ایلگیسى واردیر. بورادا "گؤزل" سؤزۆ یاناشما ایلگیسى ایله "شعر" سؤزۆنه تابع اولوب، اونون نئجه‌لیگین، کئیفیتین آچیقلاییر. گؤرۆندۆیۆ کیمى بورادا هئچ بیر فورمال و گؤزه گؤرۆنن علامت یوخدور، آنجاق تابع اولان سؤزۆن اول و تابع ائدن سؤزۆن فاصیله‌سیز اوندان سونرا گلمه‌سى یاناشما ایلگیسینین علامتی‌دیر. بو ترتیب پوزولورسا، بیرلشمه‌نین معناسى تامامیله دَییشیلر.
دئییلمه‌لی‌دیر؛ بۆتۆن تۆرک سیستئملى دیل‌لرین اساس خصوصیتى التصاقى‌لیک، یعنى اشتقاقلارین سون قوشمالارلا یارانماسی‌دیر. بو عومومى خصوصیته بو مسئله‌نى آرتیرمالی‌ییق، بۆتۆن تۆرک دیللرى کیمى، آذربایجان تۆرکجه‌سینده ده، هر هانسى بیر ایسمین یانیندا گلن تعیین ائدیجى سؤز (مثلا صیفت) اؤز تعیین اولونانى ایله یالنیز یاناشما ایلگیسى اساسیندا باغلانیر و تعیین ائتدیگى سؤزۆن صرفى ایله دَییشیلمیر.
تابعلى‌لیک ایلگیسینین هر اۆچ نوعوندا ایکى سؤزدن عیبارت بیرلشمه یارانیر، بونا گؤره ده اگر ایکى سؤز آراسیندا اوزلاشما و ایداره ایلگیسى اولماسا، اونلارین آراسیندا یاناشما ایلگیسى واردیر.
یاناشما اساسیندا یارانان بیرلشمه‌لرده تابع اولان بیرینجى طرفه "یاناشان" و تابع ائدن ایکینجى طرفه "یاناشیلان" طرف دئییلیر.
سامى و اکثر هیند-آوروپایى دیللره نیسبت التصاقى دیللرده یاناشما ایلگیسینین احاطه داییره‌سى گئنیش‌دیر. بونون ندنى، هیند- آوروپا دیل‌لرینده تعیین ائدن سؤزلر اکثرا تعیین ائتدیک‌لرى سؤزلرله جینس، کمیت و بللى-بلیرسیزلیک باخیمیندا اوزلاشیب و دَییشیلیر.
ییرمی‌یئددینجی درس
فعل اولمایان نیطق حیصه‌لریله ایداره
3. ظرفلرله ایداره
معاصیر دیلیمیزده سؤزلرین ظرفلرله ایداره اولونماسى حاللارینا، آز دا اولسا، راست گلمک اولور:
"جلسه‌نین اولینده هرکس اؤز یئرین آختاریردى."
بو میثالدا یییه‌لیک حالدا اولان "جلسه‌نین" سؤزۆ "اولینده" ظرفى ایله ایداره اولونور.
4. عوضلیک‌لرله ایداره
عوضلیک‌لرله سؤزلرین ایداره اولونماسى حاللارینا، چوخ آز راست گلیریک.
او اوخویاندا قولاق آسانلارین هامیسى احسن دئییردى.
بو میثالدا "قولاق آسانلار" سؤزۆ "هامیسى" عوضلیلگى طرفیندن ایداره اولونور.
تاپشیریق 9.
1. ایسمین یییه‌لیک حالدا اولاندا، فعلى صیفت طرفیندن ایداره سینه داییر دؤرد میثال یازین.
2. فعلى صیفتلرین یؤنلۆک، یئرلیک، چیخیشلیق حالدا اولان ایسیم‌لرى ایداره ائتمه‌سینه داییر دؤرد میثال یازین.