یئددینجى درس

اوزلاشما ایلگیسی (3)

مۆرکب خبرلر:

   دیلیمیزده خبرلر ساده و یا مۆرکب اولار. خبر سؤزدن عیبارت اولاندا، یوخاریدا گؤردۆیۆمۆز کیمى، مۆبتدا ایله اوزلاشار. آنجاق مۆرکب خبرلرده وضعیت باشقا جور اولور. مۆرکب خبرلر ایکى و یا داها آرتیق کلمه‌دن عیبارت اولور. مۆبتدا ایله اوزلاشماق مسئله‌سینده بو خبرلرین هامیسى عئینى درجه‌ده فعالیت گؤسترمیرلر، بو حالدا خبرى تشکیل ائدن کلمه‌لرى ایکى یئره آییرماق اولار.

1. مۆبتدا ایله نحوى علاقه ساخلامایان، اونونلا اوزلاشمایانلار.

2. مۆبتدا ا ایله نحوى علاقه ساخلایان، اونونلا اوزلاشانلار.

   مۆرکب خبرلرین ترکیب حیصه لرى ایکى بؤلۆمدن عیبارت اولور. مۆرکب خبرین اولینده اولان بیر و یا نئچه کلمه مۆبتدا ایله اوزلاشماز و دَییشیلمز، بونلارا مۆرکب خبرین ایسمى حیصه‌سى دئمک اولار. آنجاق مۆرکب خبرین سون حیصه‌سى مۆبتدا ایله اوزلاشار، لاکین ایسمى بؤلۆمۆ، مۆختلیف نیطق حیصه‌لریندن اولا بیلرسه ده، مۆبتدا ایله، شخص و کمیته گؤره، اوزلاشماز. مثلا: من مکتب مۆدۆرۆیم، سن مکتب مۆدۆرۆسن، او مکتب مۆدۆرۆدۆر، بیز مکتب مۆدۆرۆیۆک، سیز مکتب مۆدۆرۆسۆز، اونلار مکتب مۆدۆرۆدۆرلر.

   دئمک مۆرکب خبرین فعل بؤلۆمۆ، یوخاریدا گؤردۆیۆمۆز کیمى، شخص و کمیته گؤره اوزلاشایر، آنجاق خبرین ایسمى بؤلۆمۆ "مکتب" دَییشیلمیر.

آلتینجى درس

اوزلاشما ایلگیسى (2)

   آنا دیلیمیزده اوزلاشما ایلگیسى "شخص" و "کمیته" گؤره اولور، بونا گؤره ده، بو ایلگى اساسا آشاغیداکى یئرلرده اؤزۆنۆ گؤستریر:

1. مۆبتدا ایله خبر آراسیندا.

2. ایکینجى و اۆچۆنجۆ نوع تعیینى سؤز بیرلشمه‌لرینین طرفلرى آراسیندا.

"خبرین شخصه گؤره مۆبتدا ایله اوزلاشماسى"

   مۆبتدا ایله خبر هر یئرده (بعضى تصادفلردن باشقا) شخصه گؤره، ایستر فعلى، ایسترسه ایسمى جۆمله‌لرده اوزلاشیر. یعنى خبر مۆبتدانین شخصینه گؤره شخص سونلوقلارى آلیر. بونا گؤره ده، بعضا مۆبتدا اولمادیقدا اونون شخصین، خبرین شخص سونلوغوندان بیلیریک. میثاللار:

اونلار گئجه نى بوردا قالمیشدیلار.

سیزه سلام گتیرمیشم.

   بیرینجى جۆمله ده "اونلار" مۆبتدا اولدوغو اۆچۆن، جۆمله‌نین خبرى "قالمیشدی‌لار"، اۆچۆنجۆ  شخص جمع سونلوغو "لار" آلمیش‌دیر.

ایکینجى جۆمله ده، مۆبتدا اولماسا دا، بیز "گتیرمیشم" دن اونون "من" اولدوغونو بیلیریک.

"خبرین کمیته گؤره مۆبتدا ایله اوزلاشماسى"

   اوزلاشما ایلگی‌سینده خبر کمیته گؤره ده مۆبتدا ایله اوزلاشار. خبرین مۆبتدا ایله کمیته گؤره اوزلاشماسى، شخصه گؤره اوزلاشماسیندان معین درجه‌ده فرقله‌نیر. بئله کى، بیرینجى و ایکینجى شخصین تک و جمعینده، هابئله اۆچۆنجۆ  شخصین تکینده خبر کمیته گؤره، میقدارا گؤره، مۆبتداسى ایله اوزلاشیر، آنجاق اۆچۆنجۆ  شخصین جمعینده بو قایدا پوزولور. میثاللار:

*من ایللر بویو بورا گلیب گئتمیشم.

*سیز ایسته‌دیگینیز زامان کیتابلارا باخا بیلرسیز.

*بوتون آشیقلار اؤزلریندن گؤزل اثرلر یادیگار قویموشلار.

*کیتابین سونوندا سؤزلر، ایصطیلاحلار، ... آرتیریلمیشدیر.

   بیرینجى جۆمله‌ده "من" ایله "گئتمیشم"، ایکینجى جۆمله‌ده "سیز" ایله "بیلیرسیز"، اۆچۆنجۆ  جۆمله‌ده "بوتون آشیقلار" ایله "قویموشلار" کمیتجه اوزلاشمیش‌دیر. آنجاق دؤردۆنجۆ جۆمله‌ده مۆبتدا ایله خبرین کمیتجه اوزلاشماسینین عومومى قایداسى پوزولموشدور. بئله بیر دورومون اساسلارى بونلاردیر:

1. مۆبتدا اینسان آدى اولاندا، اساسا خبر اونونلا کمیتجه اوزلاشیر:

اوشاقلار اویناییرلار.

2. مۆبتدا حئیوانلار آدى اولاندا خبر اونونلا گاه اوزلاشیر، گاه اوزلاشمیر:

سئرچه لر کیشمیشه هجوم ائتدیلر.

قویون- قوزو بیربیرینه قاریشیب.

بیرینجی جۆمله ده اوزلاشما وار، ایکینجی سینده یوخدور.

3. مۆبتدا جانسیز وارلیقلار اولاندا، خبر کمیتجه اونونلا اساسا اوزلاشمیر، مگر او حاللارداکى، جانسیز اشیا جانلى و اینسان تصور اولونا:

- بو بحثلرین گئدیشى و نتیجه لرى بیزلرى ده یاخیندان ماراقلاندیریر.

- یارپاقلار اسیر.

- نسیمله ترپشن یارپاقلار سانکى بیرى-بیریله دانیشیردیلار.

بیرینجى و ایکینجى جۆمله ده مۆبتدا ایله خبر اوزلاشماییب، اۆچۆنجۆ  جۆمله ده اوزلاشیب.

*تاپشیریق 4.

آشاغیدا گلن هر بیر حالته، بیر میثال یازین:

1. مۆبتداسى گؤز اؤنونده اولمایان بیر جۆمله یازیب، مۆبتداسین گؤسترین.

2. مۆبتداسى اینسان آدى اولان بیر جۆمله یازیب اوزلاشماسینى گؤسترین.

3. مۆبتداسى حئیوان آدى اولان بیر جۆمله یازیب، اوزلاشماسین بیلدیرین.

4. مۆبتداسى جانسیز وارلیقلاردان اولان و کمیتجه خبرله اوزلاشمایان بیر جۆمله یازین.

5. مۆبتداسى جانسیز وارلیقلاردان اولان و کمیتجه خبرله اوزلاشان بیر جۆمله یازین.

* جواب

1. ایندی گلیب چاتمیشام.

مۆبتداسی" من" دیر.

2. ایلقار عمی دالینا باخمادان داغا دیرماشیردی. مۆبتدا "ایلقار عمی"، خبر "دیرماشیردی" له اوزلاشیر.

3. اؤزگه بیر آدام گلینجه، ایتلر هورمه یه باشلادى. (مۆبتدا ایله خبر اوزلاشمیر)

آتلار یاریشا باشلادیلار. (مۆبتدا ایله خبر اوزلاشیر)

4. تابلولار دیواردان آسیلدى.

5. تابلولار بوتون آغیرلیقلارین دیوارین چیگنینه یۆکله‌میشدیلر.

بئشینجی درس

تابعلی‌لیک ایلگی‌لرینین نؤع‌لرى

   تابعلی‌لیک  ایلگیسى هر یئرده عئینى خصوصیتده اولمور. بونا گؤره ده، ایلگى جریانیندا بیرلشن سؤزلر آلدیقلارى شکیل، توتدوقلارى یئرلرینه گؤره، بیرى-بیریندن فرقله‌نیرلر. بو ندنلره گؤره ده تابعلی‌لیک  ایلگی‌لرى چئشیدلى اولور.

   تابعلی‌لیک  ایلگی‌سینده اولان سؤزلرین دیل قایدالارى جهتدن، فورمالاشماسیندان آسیلى اولاراق سؤزلر آراسیندا اۆچ نوع تابعلی‌لیک  ایلگیسى یارانیر:

1. اوزلاشما ایلگیسى، 2.ایداره ایلگیسى، 3.یاناشما ایلگیسى.

   تابعلی‌لیگین موختلیف چئشیت‌لرینین هامیسیندا، ترکیبین بیر طرفى تابع ائدن، باشقا طرفى تابع اولور. دئییلن هر اۆچ نوع ایلگیده بیرلشمه‌نین بیر طرفى اوبیرى طرفینى ایضاح ائدیر، آچیقلاییر، تاماملاییر و یا معین‌لشدیریر. بو ایلگى نوعلرى ده مضمونلارینا گؤره دَییشیلیر و موختلیف دیللرده عئینى شکیلده اولمور. مثلا آذربایجان تۆرکجه‌سینده "من گلنده" فعلى باغلاما ترکیبى اولدوغو حالدا، فارسجاسى "هنگام آمدن من" مصدر ترکیبى اولور. دئمک بو بیرلشمه‌لرده کلمه‌لر هر دیلین اؤز قایدا-قانونلارى اساسیندا بیرلشیرلر.

1. اوزلاشما ایلگیسی

   دونیا دیل‌لرینین چوخوندا اوزلاشما ایلگیسی واردیر. بو ایلگی شخص، جینس و کمیت باخیمیندان اولور. یعنی تابع ائدن سؤز تابع اولان سؤزۆ اؤز شخصى، کمیتى و جینسینده اولماغا مجبور ائدیر. دیلیمیزده بو اۆچ عۆنصۆردن شخصه گؤره اوزلاشما نسبتا داها گئنیش و مؤحکم‌دیر. دونیا دیل‌لرینین بعضی‌سینده بو اۆچ عۆنصۆر هامیسى واردیر. مثلا فرانسا، روس و عرب دیل‌لرینده هر اۆچ عنصر واردیر. آنجاق بعضى دیل‌لرده جینس عۆنصۆرۆ یوخدور. تۆرک دیل‌لرینین بۆتۆنۆ، او جۆمله‌دن آنا دیلیمیز و فارس دیلى بونلارداندیر.

   چوخ قدیم تۆرک دیلینده جینس محدود شکیلده واریمیش، آنجاق ایندى یوخدور. "خانیم" و "بگیم" سؤزلرى او جینسدن قالان یادیگاردیر.

   اوزلاشما ایلگی‌سینده تابع اولان سؤز تابع ائدن سؤزۆن شخص و کمیت جهتدن قراماتیک علامت‌لرینى آلیر. مثلا "آغاج یارپاقلارین قولاغینا پیچیلداییر." جۆمله‌سینده "آغاج" کلمه‌سى "پیچیلداییر" فعلینى ایداره ائتدیگى اۆچۆن، فعل اۆچۆنجۆ شخص تک اولموشدور، یعنى اونلارین آراسیندا اوزلاشما ایلگیسى وار.

دؤردونجو درس

"تابعلی‌لیک ایلگیلى، سؤزبیرلشمه‌لرینین نوعلرى"

   تابعلی‌لیک ایلگی‌لرى اساسیندا سؤزبیرلشمه‌لرى، ایکینجى طرفینده فعلین اولوب-اولمادیغینا گؤره، ایکى یئره آیریلیر:

•      فعلى بیرلشمه‌لر: اگر بیرلشمه‌نین ایکینجى طرفینى دۆزلدن اساس کلمه فعل و یا فعلدن تؤره‌مه سؤزله ایفاده اولونسا، اونا "فعلى بیرلشمه" دئییلیر.

میثاللار:  آیلار یازیر، آیلار یازارکن، معللیم گلیر، معللیم گلنده...

•     ایسمى بیرلشمه: اگر بیرلشمه‌نین ایکینجى بؤلۆمۆنۆ دۆزلدن اساس سؤز فعل دئییل، فعلدن و یا فعلدن تؤره‌مه بیر کلمه‌دن باشقا آیرى بیر نیطق حیصه‌سیله ایفاده اولونسا، اونا ایسمى بیرلشمه دئییلیر.

میثاللار: ماراقلى حادیثه، حادیثه ماراقلی‌دیر، کارخانا مودورو، ایش پالتارى...

بو دئییلنلرى یکونلاشدیراراق، تابعلی‌لیک ایلگی‌لرى اساسیندا یارانان بیرلشمه‌لرى بئله سیرالاماق اولار:

1. خبرى فعلى بیرلشمه‌لر: ائلناز گلدى، قوش اوچدو...

2. خبرى ایسمى بیرلشمه‌لر: آیدین طلبه دیر، اوخوماق گؤزلدیر...

3. غئیر خبرى فعلى بیرلشمه‌لر: سن گلنده، ایدمان ائتمک...

4. غئیر خبرى ایسمى بیرلشمه‌لر: تمرین اوتاغى، اؤیرنمه یین لزومو...

یوخاریدا گؤستردییمیز بو دؤرد نوع سؤز بیرلشمه‌سینین 1 ایله 2-جى دسته جۆمله بؤلۆمۆنده، 3 ایله 4-جۆ دسته ایسه، نحوین سؤزبیرلشمه‌سى بؤلۆمۆنده اؤیرنه‌جه‌ییک.

* تاپشیریق 3.

آشاغیداکى سؤز بیرلشمه‌لرینده‌کى غئیر خبرى فعلى بیرلشمه‌لرى، غئیر خبرى ایسمى بیرلشمه‌لردن آییرین و هره‌سینى آیریجا یازین.

یاغیش یاغاندا، دمیر پنجره، ایلدیریم شاخاندا، سئل شاققیلدایاندا، آخشام اۆستۆ، گؤز قویماق، اۆرکلى جاوان، هۆرۆین ایت، آذربایجان میللتى، تاختا قاپى.

* جاواب 3.

غیر خبری فعلی بیرلشمه: یاغیش یاغاندا، ایلدیریم شاخاندا. .سئل شاققیلدایاندا، گؤز قویماق.

غیرخبری اسمی بیرلشمه: دمیر پنجره، آخشام اۆستۆ، اۆرکلی جاوان، آذربایجان میللتی، تاختا قاپی، هۆرۆ‌ین ایت. 

اۆچونجو درس

تابع‌لیلیک ایلگیسى

   آنا دیلیمیزده، تابع‌سیزلیک ایلگیسینین عکسینه اولاراق، تابع‌لیلیک ایلگیسى اولدوقجا گئنیشدیر، حتى دئیه بیلریک کى، جۆمله‌لرده‌کى سؤزلر-عضولر آراسیندا اولان ایلگی‌لر تملده تابع‌لیلیک اساسیندا اولور. بو ایلگیلر جریانیندا بیر سؤز، مثلا مۆبتدا، باشقا سؤزۆ، مثلا خبرى و یا باشقا سؤزلرى اؤزونه باغلاییر و اؤزۆ تام مۆستقیل اولاراق، باشقا سؤزلر واسیطه‌سیله اؤز اؤزللیک‌لرینى اورتایا چیخاردیر.

   میثال اوچون "من گئدیرم مرنده" جۆمله‌سینده، "من" سؤزۆ مۆبتدا و تام مۆستقیلدیر و "گئدیرم" سؤزۆنۆ اؤزۆنه تابع ائدرک، معین شکله سالمیشدیر و هابئله "گئدیرم" سؤزۆ نیسبى ایستیقلالى نتیجه‌سینده "مرنده" سؤزۆنۆ اؤزۆنه تابع ائتمیشدیر.

   جۆمله‌لرده، سؤزلر آراسیندا تابع‌لیلیک اساسیندا یارانان ایلگیلر، سؤز بیرلشمه‌لرى یارادیر و بو سؤزبیرلشمه‌لرى، ایکى و یا نئچه سؤز بیرلشمه‌لریندن عیبارت اولا بیلر.

   تابع‌لیلیک ایلگیسى اساسیندا یارانان سؤزبیرلشمه‌لرى، ایکى یئره بؤلۆنۆر:

1. خبرى (فعلى-ایسمى) /پرئدیکاتیو/ بیرلشمه‌لر.

2. غئیر خبرى (فعلى-ایسمى) /غئیر پرئدیکاتیو/ بیرلشمه‌لر.

1. خبرى (فعلى-ایسمى) /پرئدیکاتیو/ بیرلشمه‌لر:

   خبرى بیرلشمه‌لر جۆمله‌نین خبرى ایله باشقا سؤز-عضولرین بیرلشمه‌سیندن یارانیر. بئله بیرلشمه‌لرده جۆمله‌نین خبرینین ایشتیراکى واز کئچیلمزدیر، بو خبر ایسترسه فعل اولا، ایسترسه ده ایسم. مثلا "ائلناز باغدان مئیوه گتیردى" جۆمله‌سینده فعلى خبرله باغلى بیرلشمه‌لر بونلاردیر:

1. ائلناز گتیردى. 2. باغدان گتیردى. 3. مئیوه گتیردى.

   خبرى بیرلشمه لرین هامیسى جۆمله قوروب، بیتمیش فیکیر ایفاده ائدیر. آنجاق سؤز بیرلشمه لرى جۆمله قورا بیلمزلر.

   آذربایجان تورکجه سینین نحوى ایکى یئره بؤلونور: بیرینجیسى "سؤزبیرلشمه‌لرى" بؤلۆمۆ، ایکینجیسى ایسه "جۆمله" بؤلومۆدۆر.

عموما جۆمله بیر نئچه سؤزبیرلشمه‌سیندن یارانیر، اونا گؤره ده، نحوده اؤنجه عمومى ایلگی‌لر ایله سؤزبیرلشمه‌لرى، سونرا جۆمله‌لر اؤیره‌نیلیر.

2. غئیر خبرى (فعلى-ایسمى) /غئیر پرئدیکاتیو/ بیرلشمه‌لر:

   غئیر خبرى بیرلشمه‌لرده، خبرى بیرلشمه‌لرین عکسینه اولاراق، جۆمله نین خبرى ایشتیراک ائتمیر. بو بیرلشمه‌لر، جۆمله نین، خبردن باشقا، قالان عضولرینین بیرلشمه‌سیندن یارانیر.

   مثلا "سفردن گتیردییمیز بیرینجى گؤزل کیتاب بودور"، جۆمله‌سینده "گتیردیگیمیز کیتاب"، "سفردن گتیردیگیمیز"، "گؤزل کیتاب"، "بیرینجى گؤزل کیتاب" کیمى غئیر خبرى سؤزبیرلشمه‌لرى واردیر.

بو سؤزبیرلشمه‌لرى هئچ بیرى بیتمیش فیکیر ایفاده ائتمیر.

معاصیر ادبى دیلیمیزده غئیر خبرى سؤز بیرلشمه‌لرى آشاغیداکیلاردان عیبارتدیر:

1. اۆچ نوع تعیینى سؤز بیرلشمه‌سى (1. قیزیل ساعات، 2. ارک قالاسى، 3. تبریزین عظمتى)

2. فعلى باغلاما ترکیب‌لرى (یاغیش یاغاندا، وطنه قاییداندان، تبریزدن اوزاقلاشالى،...)

3.فعلى صیفت ترکیب‌لرى (ایشله ین فعله، اوخومالى کیتابلاردا، سوزمه قاتیق،...)

4. فعلى ایسیم ترکیب‌لرى (یازیچى آدام، سوروجو کیشى،...)

5. مصدر ترکیب‌لرى (سؤز چکمک، اله سالماق،...)