آذربایجان تورکجه‌سی‌نین نحوی
بو دوشرگه‌ده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین نحوی یاییملاناجاق‌دیر.آذربایجان تورکجه‌سی‌نین نحوی
بو دوشرگه‌ده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین نحوی یاییملاناجاق‌دیر.
قیرخ‌بیرینجى درس
یاناشما ایلگیسى
"فعلى باغلا ایله فعلین یاناشماسى"
فعلى باغلامالار، عایید اولدوقلارى فعل‌لرله یاناشما ایلگیسى ساخلاییرلار. بو دا فعلى باغلامالارین دییشیلمزلیگیندن ایره‌لى گلیر. فعلى باغلامالار جۆمله‌نین هاراسیندا اولور اولسون و نه معنا داشی‌ییرسا داشیسین، جۆمله‌نین فعلى ایله یاناشما ایلگیسینده اولور. میثال: "ایگیدلرین دوروشونا باخدیقجا فخر ائدیریک."
ایسیم‌لر و ایسیم‌له‌شن بیر سیرا باشقا سؤزلر فعل‌لره یاناشا بیلیرلر. بورادا "کیمى، تک، تکى، اۆچۆن" قوشمالارى قاتیلاراق رول اویناییر. بئله حاللاردا قوشما ایله ایشله‌نن سؤزلر هئچ حال شکیلچی‌سى قبول ائتمیرلر. میثاللار:
"آدام وار یئمک اۆچۆن یاشاییر
آدام وار یاشاماق اۆچۆن یئییر."
"گۆنشین شوعالارى اینه تک گؤزه باتیردى.'
ایسمین تأثیرلیک حالیندا اولان بَلسیز و ایسیم‌له‌شن سؤزلری، هئچ واسیطه اولمادان، فعله یاناشیرلار. میثال:
"من کیتاب اوخودوم. سن مئیوه آلدین."
بو حالدا بلسیز تأثیرلیک حالدا اولان ایسیم‌له فعل آراسینا هئچ بیر کلمه آرتیرماق مومکون دئییل‌دیر. بو حال بو ایلگینین یاناشما اولماسینا بیر علامت‌دیر. اؤزۆ ده تام یاناشمادیر.
تأثیرلیک حالدا اولان ایسیم بللى اولاندا ایسه اونونلا فعل آراسینا ایسته‌نیلن قدر سؤز آرتیرماق اولار. میثال:
"من کیتابى اوخودوم.
من کیتابى بیر آى بوندان قاباق، یاواش-یاواش اوخودوم."
بو حالدا حال شکیلچی‌سی‌نین اولماسى و تأثیرلیک حالدا اولان ایسیم‌له فعل آراسینا ایسته‌نیلن قدر سؤزلرین آرتیرماسینا اولان بو ایمکان بو بیرلشمه‌نین ایداره ایلگیسینده اولماسینا بیر دلیل‌دیر.
قیرخینجى درس
یاناشما ایلگیسى
"ظرفلرین مۆختلیف نوعلو فعل‌لرله یاناشماسى"
ظرفلر فعل‌لرین صرف اولونان و صرف اولونمایان بۆتۆن شکیل‌لریله یاناشما ایلگیسینه گیره بیلیرلر. بو مۆختلیف یاناشمالارى آشاغیدا گؤرمک اولور:
1. صرف اولونان فعل‌لر ظرفلرى اؤزلرینه تابع ائده‌رک اونلار یاناشما ایلگیسینه گیریر. میثال:
ایندى گلدى، گؤزل اوینادى، یاخشى بیلیر، چوخ دانیشیر.
2. فعلى باغلامالار ظرفلرى اؤزلرینه تابع ائده‌رک اونلارلا یاناشما ایلگیسى یارادیرلار. میثال:
ایندى گلنده، گؤزل اوینایارکن، یاخشى بیلدیکده، چوخ دانیشدیغیم اۆچۆن.
3. فعلى صیفت‌لر ظرفلرى اؤزلرینه تابع ائده‌رک اونلارلا یاناشما ایلگیسى یارادیرلار. میثاللار:
ایندى گلمک، گؤزل اویناماق، یاخشى بیلمک، چوخ دانیشماق.
یاناشما ایلگیسى باخیمیندان بونلارین هئچ بیر فرقى یوخدور. یالنیز فرق اوندان عیبارتدیر کى، ظرفلرین صرف اولونان فعل‌لرله یاناشماسى خبرى بیرلشمه‌لر یارادیرسا، فعل‌لرین اوبیرى نوعلرى غئیر خبرى بیرلشمه‌لر یارادیر.
اوتوزدوققوزونجو درس
یاناشما ایلگیسى
فعل‌لرله یاناشما ایلگیسى
فعل‌لر مۆختلیف نیطق حیصه‌لریله یاناشا بیلیرلر. او جۆمله‌دن فعل‌لرله لاپ چوخ یاناشما ایلگیسى ساخلایان ظرف‌لردیر کى، اونلارین نه جۆرلۆیۆ، یئرى، زامانى، سببى و ... گؤستریر. ظرفلرین بعضیسى دَییشیر و فعل‌لر طرفیندن ایداره اولونور. اونو ایداره بحثینده گؤرمۆشۆک. آنجاق ظرفلرین بیر سیراسى دَییشمیر، حاللانمیر. بو ظرفلر فعل‌لرله یاناشما ایلگیسینده اولورلار. بو ایلگینى آشاغیداکى کیمى بؤلمک اولار:
1. حرکت طرزى ظرف‌لرینین فعله یاناشماسى: میثال:
بیر مرتبه‌لى داش ائوین پنجره‌لرى تاغ-تاغ آچیق ایدى.
محمده چوخ آغیر گلدى. داها من بوجۆر یاشایا بیلمیرم.
2. کمیت ظرف‌لرینین فعله یاناشماسى: میثاللار:
چوخ کئچمیشم بو داغلاردان.
مرجان چوخ دئدى، لیلى آز ائشیتدى.
3. زامان ظرف‌لرینین فعله یاناشماسى: میثاللار:
صاباح نئجه اولمالى اولسا، منزیل کیراسینى وئره‌رم.
ظرفلرله فعل‌لر آراسیندا، یوخاریدا گؤردۆیۆمۆز کیمى، بعضا تام یاناشما اولسا دا، اساسا اونلارین آراسیندا تام اولمایان یاناشما ایلگیسى اولور.
میثال‌لاردان دا گؤردۆیۆمۆز کیمى، بعضا ظرفلر فعل‌لردن آرالى اولورلار. یاناشى ایشله‌ننده ده، آرالاریندا سؤز یا سؤزلر ایشلتمک اولار. دئمک دیلیمیزده حرکت طرزى، کمیت و زامان ظرف‌لریله فعل آراسیندا تام اولمایان یاناشما ایلگیسى اولور.
4. یئر ظرفلرى: یئر ظرفلرى حاللاناندا فعل‌لر طرفیندن ایداره اولورلار (ائشیگه چیخدى)، آنجاق اونلار حاللانمایان واخت دا فعل‌لره یاناشا بیلرلر. میثاللار:
بو حالدا اون-اون بئش فهله ایچه‌رى گیردى.
اوتوزسککیزینجى درس
"یاناشما ایلگیسى"
"ایسیمدن باشقا تابع ائدن سؤزلر"
3. ساى: بو بیرلشمه‌لرده بعضا بیرینجى طرف ساى اولور. مثلا:
"ائل‌لر سینه گرمیش مین آجییا، مین درده."
بورادا "مین" سایى تابع اولان و ایسیم‌لشمیش "آجى" صیفتى تابع ائدن‌دیر.
4. عوضلیک: بو بیرلشمه‌لرده بعضا بیرینجى طرف عوضلیک اولور. میثال:
"بو سویوق، بو قار، بو قیامتده؟"
بو جۆمله‌ده "سویوق" و "قیامت" اصلینده صیفت‌دیرلر.
5. صیفت: بیرلشمه‌لرین بعضا بیرینجى طرف‌لرى صیفت اولور. بعضاهر ایکى طرفى ده صیفت اولور. میثال:
"اونون ازیجى باخیشلارى آلچاق بیر یالان، قارا بیر اویونجاق، بیر جهنم ایدى."
میثالدا بیرینجى طرف‌لر "آلچاق" و "قارا"، هم ده بیرلشمه‌لرین ایکینجى طرف‌لرى "یالانى" و "یالان" صیفت‌دیرلر. دئمک ایسیم‌لر، سایلار، عوضلیک‌لر و صیفت‌لر ده یاناشا بیلرلر. آنجاق بئله بیرلشمه‌لر چوخ آز ایشله‌نیر.
6. سایین سایا یاناشماسى: سایین سایا یاناشماسى دا ماراقلی‌دیر. بو ایش خصوصیله مۆرکب سایلاردا دا اولور. یوزه قدر مۆرکب سایلاردا یاناشما اولمور.
الف. تکلیکلر یوزلوکلرله. میثال:
"دؤردیوز آدامدان اوچ یوزو بیزیم قرارا سس وئردى."
بورادا "دؤرد" و "اوچ" سایلارى "یوز" سؤزلرینه یاناشمیش‌لار.
ب. اونلوق و یۆزلۆک‌لر مینلیک‌لره یاناشیر. میثال:
"بیلمیرم، بو دؤردیۆز میلیون قیرخ مین نفر قویون کیمه لازیم‌دیر؟"
جۆمله‌ده "دؤردیۆز" بیرلشمه‌سینده (تکلیک) "یۆز" سؤزۆنه (یۆزلۆک) یاناشمیش و مۆرکب ساى عمله گلمیش‌دیر، سونرا بو مۆرکب ساى یارانمیش‌دیر. دئمک بو سایدا ایکى یاناشما ایلگیسى واردیر.
اوتوزیئددینجى درس
تام اولمایان یاناشما
مصدرین ایسمه یاناشماسى
دیلیمیزده مصدرین ایسمه یاناشماسینا آز راست گلیریک، بو ایسه مصدرین تام ایسیم‌لشمه‌سیندن ایره‌لى گلیر. بو یاناشمادا مصدرله ایسیم ایکینجى نوع تعیینى سؤز بیرلشمه‌سى یارادیب و مصدر اونون بیرینجى طرفى اولور. مثلا:
"اونون هله اوخوماق واختى ایدى."
بورادا "اوخوماق" مصدرى "واخت" سؤزۆنه یاناشیب اونا تابع اولوب‌دور.
ایسیم‌لر باشقا ایسیم‌لره قوشما ایله یاناشا بیلدیگى حالدا (آیدین کیمى گنج) مصدرلر قوشما ایله ایسیم‌لره آز یاناشا بیلیرلر. مثلا: چالماق کیمى هۆنرى وار. یازماق کیمى ایشى وار.
تام یاناشمانین ایحاطه داییره‌سى یوخاریدا و کئچمیش درسلرده گؤستردیگیمیز کیمى بیتمیر. یوخاریدا وئریلمیش میثاللارین هامیسیندا ایکینجى طرف ایسیم‌دیر. تام یاناشما ایلگیلى بیرلشمه‌لرده تابع ائدن طرف (ایکینجى طرف) اکثر حاللاردا ایسیم اولور، آنجاق باشقا نیطق حیصه‌لرى ده اولا بیلر. ایسیمدن سونرا بو جهتدن صیفت دیقتى جلب ائدیر.
1. صیفت: تام یاناشما ایلگیسینده تابع ائدن ایکینجى طرف صیفت اولاندا تابع اولان بیرینجى طرف ظرف اولور. مثلا: "چوخ یاخشى ایش گؤرۆر" جۆمله‌سی‌نین "چوخ یاخشى" بیرلشمه‌سى تام یاناشما اولماقلا ایکینجى طرفى صیفت و بیرینجى طرفى ظرف‌دیر، چۆنکى ظرف هم فعلین علامتینى، هم ده صیفتین علامتین بیلدیره بیلیر. میثاللار:
"شکینسکى رولوندا چوخ ضعیف ایدى. گؤرۆرمۆسۆنۆز نه قدر گؤزل گؤرۆنۆر؟"
میثالدا ظرف اولان "چوخ" و "نه قدر" سؤزلرى صیفت اولان "ضعیف" و "گؤزل" سؤزلرینه یاناشیب اونلارلا یاناشما ایلگیسى یاراتمیشلار.
2. دیلیمیزده تام یاناشمانین ایکینجى طرفى صیفت اولاندا، بیرینجى طرفین ایسیم اولماسى حالینا دا راست گلیریک. مثلا:
"قان رنگلى اودلارا دؤنۆب باخدى کى، گۆجسۆز آیاقلارى یئردن اۆزۆلسون."
بورادا "قان رنگلى" بیرلشمه‌سینده یاناشما ایلگیسى وار و اوندا تابع ائدن صیفت (رنگلى) و تابع اولان ایسیم دیر (قان).