آذربایجان تورکجه‌سی‌نین نحوی
بو دوشرگه‌ده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین نحوی یاییملاناجاق‌دیر.آذربایجان تورکجه‌سی‌نین نحوی
بو دوشرگه‌ده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین نحوی یاییملاناجاق‌دیر.
ییرمی‌ایکینجی درس
فعللرین ایداره نوعلری
2. فعلی باغلامالارلا ایداره
فعلی باغلامالار، ایسیم‌لری ایداره ائتمک باخیمیندان، مشتق اولدوقلارى فعللرین اساس مضمون خصوصیت‌لرینى اؤزلرینده ساخلاییرلار. یعنى فعلى باغلامالار، مشتق اولدوقلارى فعللر کیمى ایسیم‌لرى مۆعین حاللاردا ایداره ائده بیلرلر. مثلا:
مکتوبلارى یازدى، مکتوب یازاندا...
هر ایکى میثالدا "یازماق" فعلى "مکتوب" ایسمینى ایداره ائدیبدیر، آنجاق بو ایکى بیرلشمه‌نین فرقى بودور کى، "مکتوبو یازدى" بیرلشمه‌سى خبرى بیرلشمه، "مکتوبو یازاندا" بیرلشمه‌سى ایسه غئیر خبرى بیرلشمه‌دیر:
کیتابى اوخودوم، کیتابدا اوخودوم، کیتابدان اوخودوم (خبرى)
کیتابى اوخویاندا، کیتابدا اوخویاندا، کیتابدان اوخویاندا (غئیر خبرى)
دئمک فعلى باغلامالار دا، صرف اولونموش فعللر کیمى، ایسمى دؤرد حالدا (یؤنلۆک، تأثیرلیک، یئرلیک، چیخیشلیق) ایداره ائده بیلیر. دئییلمه‌لی‌دیر کى، بو ایداره مسئله‌سینده فعلى باغلامانین هانسى شکیلى ایله دۆزه‌لمه‌سینین هئچ بیر اهمیتى یوخدور، بورادا یالنیز فعلى باغلامانین هانسى فعلدن دۆزه‌لمه‌سى اؤنملی‌دیر. بونا گؤره ده چوخ حاللاردا عئینى بیرلشمه‌ده فعلى باغلامانى دَییشمک اولار. نئجه کى، فعللرین شخص، زامان و فورمونو دَییشمک مومکون‌دور.
کیتابى اوخویوب، کیتابى اوخویاراق، کیتابى اوخویاندا، کیتابى اوخودوقدا، کیتابى اوخویونجا، کیتابى اوخویار، کیتابى اوخویار-اوخوماز، کیتابى اوخودوقجا، کیتابى اوخودوغوم زامان...
آنجاق، اگر بو بیرلشمه‌لرده فعلین اؤزو دَییشسه، اونون مضمونى ایله ایلگیده، طلب و ایداره ائتدیگى ایسمین حالى دَییشه‌جک‌دیر. مثلا اگر "اوخوماق" یئرینه "باخماق" فعلى قویساق، ایداره اولونان "کیتاب" سؤزۆ یؤنلۆک حالدا اولماق زوروندادیر: کیتابا باخدیم، کیتابا باخاراق...
دیلیمیزده فعلى باغلامالار گئنیش یاییلدیغى و چوخ معنالى اولدوغو کیمى، اونلارین یاراتدیغى فعلى باغلاما بیرلشمه‌لرى ده مۆختلیف معنالی‌دیر. بونلاردا دا بیرینجى طرف ایداره اولونان، و ایکینجى طرف ایداره ائدندیر.
ییرمی‌بیرینجى درس
فعللرین ایداره نوعلری
صرف اولونموش فعللر
4. چیخیشلیق حال:
بو حال دا هم تأثیرلى، هم ده تأثیرسیز فعللرله ایداره اولونور. میثاللار:
بیرى کنددن شهره گلیر.
بو سفردن قورخورام، جانا، قمر عقربده دیر.
میثاللاردا "کنددن گلیر، سفردن قورخورام" خبر بیرلشمه‌لرینین بیرینجى طرفلرى چیخیشلیق حالدا، ایکینجى طرفلرى تأثیرسیز فعللردیر. تأثیرسیز فعللر ایسیم‌لرى مضمونلارى ایله ایلگیده، چیخیشلیق حالدا طلب ائدرک اونلارى ایداره ائتمیشلر.
سن میلچکدن فیل دۆزه‌لتمیسن.
بو میثالدا "میلچکدن دۆزه‌لتمک" خبر بیرلشمه‌سینده بیرینجى طرف چیخیشلیق حالدا و ایکینجى طرف تأثیرلى فعل‌دیر.
نتیجه: تأثیرلیک حال یالنیز تأثیرلى فعللرله، اوبیرى اۆچ حال ایسه هم تأثیرلى، هم ده تأثیرسیز فعللرله ایشله‌نیر.
دئمک صرف اولونموش فعللر هم تابع لیک، هم ده ایداره ائدیجى‌لیک قدرتینه مالیک‌دیرلر.
بو فعللر جۆمله‌نین خبرى اولاراق یالنیز مۆبتدایا تابع اولور، آنجاق جۆمله‌نین باشقا عضولرینه نیسبت مۆستقیل اولور و اونلارى ایداره ائدیر و هئچ بیر باشقا عضو اونا تأثیر ائده بیلمیر.
فعلین یوخاریدا گؤردۆیۆمۆز صرف اولونموش نؤعلریندن باشقا هم ده صرف اولونمایان نؤعلرى واردیر. فعللرین بو نؤعلرى ده ایداره ائده بیلیر، ایسیم‌لرى مۆختلیف حاللاردا ایداره ائدیرلر، آنجاق اصیل صرف اولونموش فعللر تام مۆستقیل اولدوقلارى حالدا، بونلار غئیر مۆستقیل اولورلار.
ییرمینجی درس
فعللرین ایداره نوعلری
صرف اولونموش فعللر ایسمین دؤرد حالینى (یؤنلۆک، تأثیرلیک، یئرلیک، چیخیشلیق) دا ایداره ائدر. بو حاللارین ایداره‌سینین هره‌سینین بیر خصوصیتى واردیر. بو خصوصیت‌لر بونلاردان عیبارتدیر:
1. تأثیرلیک حال:
بو حال یالنیز تأثیرلى فعللرله ایشله‌نیر و اونلارین طرفیندن ایداره اولونور. تأثیرلى فعللر ایلک نوبه‌ده تأثیرلى حالدا اولان بیر ایسیم طلب ائدیرلرکى، اونلارین تأثیرینه معروض قالسین. بوندان باشقا بو فعللر ایسمین باشقا حاللاریندا اولان ایسیم‌لرى ده ایداره ائده بیلرلر. مثلا:
"دۆش آشاغى، آتانى چاغیرارام، سنى اؤلۆنجه دؤیرم."
بو جۆمله‌ده "آتانى چاغیرارام" و "سنى دؤیرم" خبرى بیرلشمه‌لرینین بیرینجى تأثیرلیک حالدا اولان طرفلرى، ایکینجى تأثیرلى فعللر طرفیندن ایداره اولونموشدور.
2. یؤنلۆک حال:
بو حال ایشین سون نؤقطه‌سى، هدف و ایستیقامتینى بیلدیردیگى اۆچۆن داها چوخ دینامیک مضمونلو فعللرله ایلگیلى اولور و اونلارین طرفیندن ایداره اولونور. بو حال اساسیندان یارانان خبر بیرلشمه‌لرینین بیرینجى طرفینده یؤنلۆک حالدا اولان ایسیم و ایکینجى طرفینده یا تأثیرلى و یا تأثیرسیز فعل اولور. میثاللار:
تنبله خزانه قیسمت اولماز.
اوشاغا بویور، دالینجا یویور.
آغزینا اون دولدوروب.
بو میثاللارداکى، "بئله قیسمت اولماز"، "اوشاغا بویور"، "آغزینا دولدوروب"، بیرلشمه‌لرینین بیرینجى طرفى یؤنلۆک حالدا اولان ایسیم‌لر و ایکینجى طرفلرى تأثیرلى فعللردیر.
گئتدین بیر کنده گؤردۆن هامى کور، سن ده کور.
گلدیک خویا، یئتیشدیک تویا.
میثاللاردا "کنده گئتدین"، "خویا گلدیک"، "تویا یئتیشدیک" خبرى بیرلشمه‌لرینده ایسه بیرینجى طرفلر یؤنلۆک حالدا و ایکینجى طرفلرى تأثیرلى و تأثیرسیز فعللردیر.
3. یئرلیک حال:
بو حالدا هم تأثیرلى، هم ده تأثیرسیز فعللرله ایداره اولونور. بو حال ایش و حرکتین یئرینى بیلدیریر و بونا گؤره ده غئیر دینامیک فعللرله ایداره اولونور.
باغدا اریک واریدى, سالام علیک واریدى، باغدان اریک قوتاردى، سلام علیک قوتاردى.
باغدا گۆله باخارلار.
میثاللارداکى "باغدا واریدى"، "باغدا قوتاردى"، "باغدا باخارلار" خبرى بیرلشمه‌لرینده بیرینجى طرفلر یئرلیک حالدادیر و ایکینجى طرفلر تأثیرلى فعللردیر.
قیرات کیشنه‌ییردى و قارین اۆستۆنده چاپیردى.
سس-کۆى، باغیرتى قولاقلاردا دولاشیردى.
میثاللاردا "قارین اۆستۆنده چاپیردى"، "قولاقلاردا دولاشیردى" خبر بیرلشمه‌لرینین بیرینجى طرفلرى یئرلیک حالدا و ایکینجى طرفلرى تأثیرسیز فعل‌لردن عیبارتدیر.
اون‌دوققوزونجو درس
فعللرین ایداره نوعلری
1. صرف اولونموش فعللرله ایداره
صرف اولونموش فعللر، ایداره ائتدیکلرى کلمه‌لر و سؤزلرله بیرلیکده، خبرى بیرلشمه یارادیرلار. مثلا:
بو مجموعه‌ده ادبى دوستلارین مادى و معنوى کؤمک‌لریندن فایدالاندیق، اؤز تشکۆرلریمیزى بو باره‌ده بیلدیریریک.
او نه جاناوار گؤردۆ، نه چؤلۆ، نه ده قورخوردو.
بیرینجى میثالدا: کؤمک‌لریندن فایدالاندیق، تشکۆرلریمیزى بیلدیریریک، مجموعه‌ده فایدالاندیق.
ایکینجى میثالدا: نه جاناوار گؤردۆ، نه چؤلۆ گؤردۆ.
بو میثال‌لاردان آیدین گؤرۆنۆر کى، صرف اولونموش فعللرین زامان، شخص و شکیل باخیمیندان دییشمه‌سى اونون ایداره ائتدیگى ایسمه، ایداراه ایلگیسینه هئچ بیر تأثیرى یوخدور، یعنى فعلین زامان، شخص و شکیل‌لرینین دییشمه‌سیله ایلگیده ایسمین معین حالى دییشیلمیر، عئینى حالدا قالیر.
یوخاریداکى میثال‌لاردان گؤردۆیۆمۆز کیمى، بو ایشده فعللرین ساده، دۆزه‌لتمه و یا مۆرکب اولماسینین دا، ایسیم‌لرین ایداره اولونماسیندا، هئچ بیر تأثیرى یوخدور.
دئمک فعللرین زامانى، شخص فورمو، ساده، دۆزه‌لتمه و یا مۆرکب اولمالارى اونلارین ایسیم‌لرى ایداره ائتمه‌سینه هئچ بیر تأثیر ائتمیر.
آنجاق فعللرین معنا نوعلرى ایداره ائتمه جهتدن فرقلى خصوصیت‌لره مالیک‌دیرلر، بو ایسه اونلارین تأثیرلیک آنلامیندان ایره‌لى گلیر. بو وضعیت اؤزۆنۆ فعلین آشاغیداکى نوعلرینده گؤستریر:
1. مجهول نوع. 2. قاییدیش نوع. 3. قارشیلیق نوع.
بیلدیگیمیز کیمى مجهول و قاییدیش فعللر تأثیرلى فعل‌لردن یارانیر و تأثیرسیز اولورلار: یازدیم، یازیلدیم، یودوم، سویوندوم.
معلوم فعل‌لرده تأثیرلى فعللر، ایسمى تأثیرلیک حالدا ایداره ائتدیگى واخت، تأثیرسیز فعللر بو ایشى گؤره بیلمیرلر. یعنى تأثیرلى فعللر تأثیرلیک حالدا اولان بیر ایسیم طلب ائتدیگى حالدا (کیتابى اوخودوم)، تأثیرسیز فعل‌لرده بو اؤزللیک یوخدور. (کیتاب اوخوندو، من یویوندوم) هابئله تأثیرلى "یوماق" فعلى "یایلیغى یودوم" کیمى سؤزبیرلشمه‌سى دۆزه‌لمیر، چونکى او، تأثیرلیک حالدا اولان بیر ایسمى ایداره ائده بیلمیر.
تأثیرلى فعل‌لردن یارانان قارشیلیق فعل‌لرده ده عئینى وضعیت واردیر. "من ووردوم" بیرلشمه‌سینده مۆستقیم تاماملیق طلب اولونور، آنجاق "من وورموشدوم" بیرلشمه‌سینده بئله بیر تاماملیغا گرک یوخدور، اونا گؤره کى، مفعول دا فاعیلدیر، تأثیرلى فعل تأثیرسیز اولموشدور.
طبیعی‌دیر کى، بعضى تأثیرسیز فعل‌لردن "گلمک، گلیشمک" و یا "گیرمک-گیریشمک" دۆزه‌لن قارشیلیق فعل‌لرده ایسمین تأثیرلیک حالینى طلب ائده بیلمزلر.
اون‌سککیزینجی درس
فعللرله ایداره
تأثیرلى فعل‌لرى ایحاطه ائدن بیرینجى دسته‌نین مضمونو ائله‌دیر کى، اونون تأثیرى و یا ایشین نتیجه‌سینه معروض قالماق اۆچۆن بیر شئى طلب ائدیر. بونا گؤره ده تأثیرلى فعللر جۆمله‌ده، ایلک اول، مۆستقیم شکیلده بیر مفعول، بیر شئى ایسته‌ییرلر. بو مفعول "کیمى؟ نه یى؟" سواللاریندان بیرینه جاواب وئریر کى، هامان ایسیم‌لرین تأثیرلیک حال سوالیدیر. بو سوالى وئرمک نتیجه‌سینده جۆمله‌ده مۆستقیم مفعول، تاماملیق مئیدانا چیخیر و بلله‌نیر. بوتون تأثیرلى فعل‌لره بو سواللاردان بیرینى وئرمک و مۆستقیم تاماملیغى مئیدانا چیخارتماق اولار.
مکتوبو آلدیم، آیدینى گؤردۆم، کیتابى یازدیم، آلمانى سویدوم، یئرى قازدیم...
بوتون بو جۆمله‌لرده تأثیرلى فعللر ایسیم‌لرى تأثیرلیک حالدا ایداره ائتمیشلر. آنجاق بو او دئمک دئییلدیرکى، بو فعللر ایسیم‌لرى باشقا حاللاردا اولارکن ایستمزلر. بو فعللر ایسیم‌لرین یؤنلۆک، یئرلیک، چیخیشلیق حاللارینى دا طلب ائده بیلرلر. آنجاق بونونلا برابر بو فعللر ایلک اول تأثیرلیک حالدا اولان ایسیم و یالنیز اوندان سونرا اوبیرى حاللارداکى ایسیم‌لرى، غئیر مۆستقیم تاماملیقلار کیمى، قبول ائده بیلر. بو حاللارین طلب ائتمه‌سى جهتدن ده تأثیرلى فعللر فرقله نیر. بعضیلرى یؤنلۆک، یئرلیک، چیخیشلیق حاللارینین هامیسینى، بعضیلرى ایکیسى و یا بیرینى طلب ائده بیلیرلر. بو مسئله اونلارین معنا و مضمونلارى ایله باغلی‌دیر. بونونلا یاناشى دئییلمه‌لی‌دیر کى، هر فعل اؤز مضمونو ایله باغلى بو اۆچ حالین اولجه بیرى، سونرا دا اوبیریلرینى طلب ائدیر.
مثلا "سن گؤردۆن" جۆمله‌سینده ایلک اؤنجه "کیمى؟ نه یى؟ هارانى؟" سواللاریندان بیرى اورتایا چیخیرکى، تأثیرلیک حالین مفعولونو بیلدیریر، اوندان سونرا "هاردا، نه واخت؟ نه ده؟..." کیمى سواللاردان فعلین ایسته‌یینه گؤره، بیرى-بیرینین آردینجا مئیدانا چیخیرلار.
دئمک بو دسته فعللر هم ایسمین تأثیرلیک حالى، هم ده باشقا حاللارى طلب ائده بیلرلر. بو دسته فعللر اساسا تأثیرسیز فعللردیر، آنجاق اونلارین ایچینده، بعضا تأثیرلى فعللر ده وار. مثلا "باخماق" فعلى، اؤزۆ تأثیرلى اولسا دا، تأثیرلیک حالدا اولان ایسمى طلب و ایداره ائده بیلمیر.
دئمک تأثیرلیک، یؤنلۆک، یئرلیک، و چیخیشلیق حاللاردا اولان ایسیم‌لرى ایداره ائتمک باخیمیندان هر ایکى دسته فعللر بیرلشیر، آنجاق تأثیرلیک حالدا اولان ایسیم‌لرى ایداره ائدیب، ائتمه‌مک باخیمیندان فرقله‌نیر.