آذربایجان تورکجه‌سی‌نین نحوی
بو دوشرگه‌ده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین نحوی یاییملاناجاق‌دیر.آذربایجان تورکجه‌سی‌نین نحوی
بو دوشرگه‌ده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین نحوی یاییملاناجاق‌دیر.
اون‌ایکینجى درس
اوزلاشما ایلگیسى (8)
"ایکینجی و اۆچۆنجۆ نوع تعیینی سؤز بیرلشمه‌لرینده اوزلاشما"
اوزلاشما ایلگیسى یالنیز مۆبتدا و خبر آراسیندا دئییل، هم ده ایکینجى و اۆچۆنجۆ نوع تعیینى سؤزبیرلشمه‌لرینین آراسیندا اولور. یعنى شخص و کمیته گؤره بو بیرلشمه‌لرین طرفلرى آراسیندا دا اوزلاشما اولور. آنجاق بو اوزلاشما بیر طرفدن مۆبتدا و خبرین اوزلاشماسیندان فرقله‌نیر، او بیرى طرفدن ایسه ایکینجى و اۆچۆنجۆ نوع تعیینى سؤز بیرلشمه‌لرینین اوزلاشماسى آراسیندا اساسلى فرقلر واردیر. بو فرقلر آشاغیداکی‌لاردان عیبارت‌دیر:
الف. مۆبتدا ایله خبرین اوزلاشماسیندان فعلى بیرلشمه یارانیر (اوشاق اوخویور)، آنجاق بو تعیینى سؤزبیرلشمه‌لرینده‌کى اوزلاشما ایلگیسى غئیرفعلى بیرلشمه اولور (ائوین پنجره سى).
ب. مۆبتدا ایله خبر آراسینداکى اوزلاشما ایلگیسى، ایستر فعلى، ایسترسه ایسمى جۆمله‌لرده، خبر علامت‌لرى واسیطه‌سیله اورتایا گلیر. (آیدین گلمیش‌دیر) آنجاق تعیینى سؤزبیرلشمه‌لرینده ایلگینى یارادان ایکینجى طرفه قوشولان منسوبیت شکیلچی‌لرى‌دیر (آتامین ائوى, منیم قارداشیم)
بیرینجى و ایکینجى نوع تعیینى سؤزبیرلشمه‌لرینین خصوصیتلرى بونلاردیر:
الف. بو تعیینى سؤزبیرلشمه‌لرینین بیرینجى طرفلرى مالیک، یییه دیر، ایکینجى طرفلرى ایسه یییه‌لنمیش شئى و یا منسوب اولان شخص، آدام کى بیرینجى طرفه عایید و یا منسوب‌دور.
ب. بو تعیینى سؤزبیرلشمه‌لرینین ایکینجى طرفینه آرتیریلان منسوبیت شکیلچیلرى (م، ین، ى،...) بیرینجى طرفین هانسى شخصه (تک یا جمع) عایید اولدوغونو بیلدیریر. یعنى هر ایکى نوع تعیینى سؤزبیرلشمه‌سینین بیرینجى طرفى هر هانسى شخصله ایفاده اولونسا، ایکینجى طرفى ده هامان شخصله ایفاده اولوناراق، او شخصه خاص اولان منسوبیت شکیلچی‌لرینى آلار: منیم کیتابیم، اونلارین اثرلرى، بیزیم ادبیاتیمیز...
بو میثاللارین هامیسیندا ایکى طرف آراسینداکى اوزلاشما هم شخص، هم ده کمیته گؤره اولدوغوندان، ایلگینى یارادان منسوبیت شکیلچیلرى ده هم شخص، هم ده کمیته گؤره دییشمیش‌دیر.
ایکینجى و اۆچۆنجۆ نوع تعیینى سؤزبیرلشمه‌لرینین اوزلاشما فرقلرى:
بو ایکى نوع تعیینى سؤزبیرلشمه سى آراسیندا ایکى اؤنملى و گؤزه چارپان فرق بوندان عیبارت‌دیر:
الف. ایکینجى نوع تعیینى سؤزبیرلشمه‌لرینده اوزلاشما یالنیز اۆچۆنجۆ شخصه گؤره اولور: شعر کتابى، مکتب معللیمى...
ب. اۆچۆنجۆ نوع تعیینى سؤزبیرلشمه‌لرینده ایسه اوزلاشما بوتون شخصلره گؤره اولور: منیم کیتابیم، سنین قلمین، اونون ائوى، بیزیم وطنیمیز، سیزین شهرینیز، اونلارین باغلارى...
هر ایکى نوع بیرلشمه ده ایکینجى طرفلر بیرینجى طرفلرله اوزلاشیر. آنجاق بو اوزلاشمالاردا شخصلره گؤره فرقلر واردیر. بو فرقلر بونلاردیر:
اۆچۆنجۆ نوع تعیینى سؤزبیرلشمه‌سینین بیرینجى و ایکینجى شخص‌لرینده (تک و جمع) شخصه گؤره اوزلاشما واردیرسا، هر ایکى بیرلشمه‌نین اۆچۆنجۆ شخص‌لرینده (تک و یا جمع) اوزلاشما باشقا شکیلده دیر.
گلن درسده بو ایکی بیرلشمه‌نین خصوصیت‌لرینی اؤیره‌نه‌جه‌ییک.
اون‌بیرینجى درس
اوزلاشما ایلگیسى (7)
"ایسمى خبرلر"
ایسمى خبرلرین مۆبتدا ایله اوزلاشماسیندا، اؤزل بیر یول و جهت یوخدور. مۆختلیف نیطق حیصه‌لرى و اونلارین آیرى-آیرى نوعلرى ایله ایفاده اولونان ایسمى خبرلر عئینى درجه ده مۆبتدا ایله ایلگى ساخلاییر و اونونلا اوزلاشیر. آنجاق خبرى شخص عوضلیک‌لریله ایفاده اولونان بیر سیرا ایسمى جۆمله‌لر ده واردیر کى، اونلاردا مۆبتدا ایله خبر آراسیندا اوزلاشما اولمور:
حسن معللیم سیزسینیزمى؟
حسن معللیم اودورمو؟
حسن معللیم اونلاردیرلارمى؟
گؤروندۆیۆ کیمى، بئله جۆمله‌لرده مۆبتدا ثابیت قالماق شرطیله، خبرلر شخص و کمیتجه دَییشه بیلر، یعنى بئله جۆمله‌لرده مۆبتدا ایله خبر آراسیندا اوزلاشما اولمور.
ساده جۆمله‌لرده مۆبتدا ایله خبرین ایلگیسى:
1. جۆت‌ترکیبلى جۆمله‌لر.
2. تک‌ترکیبلى جۆمله‌لر.
1. جۆت‌ترکیبلى جۆمله‌لر: جۆت‌ترکیبلى جۆمله‌لرده باش عضولرین (مۆبتدا ، خبر) ایکیسى ده وار و معمولا مۆبتدا ایله خبرین اوزلاشماسیندان دانیشاندا، بئله جۆمله‌لردن سؤز گئدیر.
2. تک‌ترکیبلى جۆمله‌لر: تک‌ترکیبلى ساده جۆمله‌لرده ایکى باش عضودن (مۆبتدا و خبر) یالنیز بیرى ایشتیراک ائدیر. بونلارین چوخوندا خبر واردیر، مۆبتدا یوخ.
بو جۆمله‌لرین دؤرد نوعو واردیر:
الف. معین شخصلى جۆمله‌لر.
ب.شخص سیز جۆمله‌لر.
ج. غئیر معین شخصلى جۆمله‌لر.
د.عومومى شخصلى جۆمله‌لر.
بو جۆمله‌لرده مۆبتدانین اولماماسینا گؤره، مۆبتدا ایله خبرین اوزلاشماسیندان دانیشماق اولمور. آنجاق بونا باخمایاراق معلومدور کى، جۆمله‌ده مۆبتدا اولماسا دا، خبر گراماتیک جهتدن فورمالاشیر، یعنى خبر شکیلچی‌لریندن عیبارت معین شخص قبول ائدیر، بونسوز جۆمله یارانماز.
الف. معین شخصلى: تک‌ترکیبلى جۆمله‌لرین خبرى، جۆت‌ترکیبلى جۆمله‌لرده اولدوغو کیمیدیر، یعنى خبر نظرده توتولان مۆبتدا ایله، اونون شخصى ایله اوزلاشیر:
سیزلره چؤرک آغاجى اولموشام.
باشماقچی شاگیردلیگینه گئدیر.
ب. شخص سیز: تک‌ترکیبلى جۆمله‌لرین خبرى همیشه اۆچۆنجۆ شخص تک اولور. معین شخصلى جۆمله‌لرین عکسینه بو جۆمله‌لرده شخصى بللى ائتمک اولماز:
ائشیدیرسن مى، خوروزلارین ایلک بانیدیر، گؤرونور سحره آز قالیر.
محکمه‌ده دوستاغین ایشینه باخیلدى.
ج. غئیر معین شخصلى: تک‌ترکیبلى جۆمله‌لرین خبرى همیشه اۆچۆنجۆ شخص جمع اولور. شخص‌سیز جۆمله‌لرده شخصى تعیین ائتمک مومکون اولمادیغى حالدا، بو جۆمله‌لرده شخص واردیر، آنجاق اونو معین ائتمک اولماز:
بورانین تورپاغینى تعریفله‌دیلر، برکتلی‌دیر دئدیلر، آمما هاواسینى پیسله‌دیلر.
د. عومومى شخصلى: تک‌ترکیبلى جۆمله‌لرین خبرى شخص‌سیز و غئیر معین شخصلى جۆمله‌لردن فرقلى اولاراق، باشقا شخصلره ده عایید اولور. مثلا: "آبیر ایسته‌سن چوخ دئمه، ساغلیق ایسته‌سن چوخ یئمه." مثلینده خبرلر ایکینجى شخص تکه عاییددیر، آنجاق هانسى ایکینجى شخص بللى دئییلدیر و اوندا مضمونجا عومومیلیک واردیر.
آنا دیلیمیزده بئله جۆمله‌لرین خبرلرى بوتون شخص‌لرین تک و جمعینده اولا بیلمز. آتالار سؤزلرى و مثللرده بئله جۆمله‌لر اولدوقجا چوخدور:
بیرینجى شخص تکده:
آتیم اؤزۆمدن، دونوم اؤزۆمدن، بَیه نؤکرم.
بیرینجى شخص جمعده:
آجیلیغى وئرمیشیک دینجلیگه.
ایکینجى شخص تکده:
آنلایانا قول اول، آنلامایانا آغا اولما.
اۆچۆنجۆ شخص تکده:
آش داشاندان سونرا، چؤمچه آختاریر.
اۆچۆنجۆ شخص جمعده:
اومان یئردن کۆسرلر.
*تاپشیریق 5.
آشاغیدا گلن هر بؤلومه بیر میثال یازین:
الف. معین شخصلى بیر جۆمله.
ب. شخص‌سیز بیر جۆمله.
ج. غئیرمعین شخصلى بیر جۆمله.
د. عومومى شخصلى بیر جۆمله.
* جاواب 5.
الف. آغیز اَییب، لئیلانى ناراحات ائدیردى.
ب. بوگون قیامت قوپاجاق.
ج. ایسته‌دیم آیاغا دورام, ترپنمه دئدیلر.
د. آجیغین گلیر، سرین سو ایچ.
اونونجو درس
اوزلاشما ایلگیسى (6)
"مصدر و فعلى باغلامالار"
آنا دیلیمیزده خبرین مۆبتدا ایله شخص و کمیته گؤره اوزلاشماسى فعلین بوتون زامان‌لارى، فورملارى و نؤعلرى اۆچۆن بیردیر، اونا گؤره کى، فعل هر هانسى زامان، فورم و نوعدا اولسا، شخص و کمیت شکیلچی‌لرینى آلار، یعنى مۆبتدا ایله اوزلاشار.
فعله مخصوص فورمالاردان یالنیز مصدر و فعلى باغلامالار هئچ بیر شخص و کمیت ایفاده ائتمیر ، بونا گؤره ده، بونلار جۆمله‌نین خبرى اولا بیلمیرلر.
آنجاق مصدر بعضا خبر شکیلچیسى "دیر 4" آلیب جۆمله‌نین خبرى اولور. آمما بو خبر یالنیز شخصه گؤره، اؤزۆ ده آنجاق اۆچۆنجۆ شخص تکله اوزلاشیر:
مقصدیمیز اوخوماقدیر، مقصدینیز اوخوماقدیر، مقصدى اوخوماقدیر. ...
خبر اولان مصدر شکیلچی‌لریندن سونرا هئچ بیر شخص و کمیت شکیلچیلرى آرتیرماق و اونلارى بیرینجى و ایکینجى شخص (تک و یا جمع)، هابئله اۆچۆنجۆ شخص جمع‌له اوزلاشدیرماق اولماز.
مصدر یالنیز ایسمین یئرلیک حال شکیلچی‌سینى آلاندان سونرا شخصه گؤره دییشیله بیلر و مۆختلیف شخص‌لرده‌کى مۆبتدالارلا اوزلاشار:
من ایشلمکده‌یم، سن ایشلمکده‌سن، او ایشلمکده‌دیر، بیز ایشلمکده‌ییک، سیز ایشلمکده‌سیز، اونلار ایشلمکده‌دیرلر.
فعلى باغلامالاردان "یب 4" و بعضا "آراق 2" شکیلچیسى ایله قورتارانلار خبر کیمى چیخیش ائدیرلر، آنجاق اونلار جۆمله‌نین مۆستقیل دئییل، "غئیر مۆستقیل" هم جینس خبرلرى اولورلار. بو حالدا دا بو فعلى باغلامالار هئچ بیر شخص و کمیت شکیلچیسى آلمیر و اونلارلا ایفاده اولونان خبرلر هئچ باخیمدان مۆبتدا ایله تام و مۆستقیل شکیلده اوزلاشمیر:
من ایشدن گلیب ایستیراحت ائتدیم، سن ایشدن گلیب ایستیراحت ائتدین، اونلار ایشدن گلیب ایستیراحت ائتدیلر....
دوققوزونجو درس
اوزلاشما ایلگیسى (5)
"هم جینس خبرلرین مۆبتدا ایله اوزلاشماسى"
آنا دیلیمیزده بو اوزلاشمادا ایکى حال واردیر:
1. هم‌جینس خبرلرین هامیسى مۆبتدا ایله اوزلاشیر:
"من اؤزۆم یاشاییرام، ایشه گئدیرم، ایشه قاییدیرام، آنجاق سن نه گلیرسن، نه ده سوراقلاشیرسان."
2. هم جینس خبرلردن یالنیز سونونجوسو مۆبتدا ایله اوزلاشیر، اوبیریسی‌لر ایسه اوزلاشمیر. بو وضعیتین آشاغیداکى حاللارى گؤرۆنۆر:
الف) سونونجو خبردن باشقا بیرینجیسى و یا بیر نئچه‌سینده شخص و کمیت شکیلچی‌لرینین دۆشمه‌سیله ایلگیلى سون خبر مۆبتدا ایله اوزلاشیر:
"بیز نه یاراماز ایش گؤرمۆش، نه خیانت ائتمیش و نه وطندن اۆز دؤندرمیشیک"
ب. سون خبردن باشقا، هم جینس خبرلرین بیرى و یا بیر نئچه سینین "یب 4" و یا "آراق 3" شکیلچی‌لى فعلى باغلامالارلا دییشیلدیگى زامان، سونونجو خبر مۆبتدا ایله اوزلاشیر:
"بیز بیر یئرده مکتبه گئدیب اویناییب گۆلۆردۆک."
ج. سون خبردن باشقا، خبرلردن بیرى و یا بیر نئچه‌سى "دئییل-یوخ" سؤزلریندن بیریله دییشیلمه‌سى نتیجه‌سینده، سونونجو خبر مۆبتدا ایله اوزلاشیر:
"بو سنین دئییل، اونون دا یوخ، منیمکی‌دیر."
د. هم جینس خبرلرین هامیسى مۆرکب اولسا، فعل‌لرین بیرینجى طرفلرینى، آرالاریندا ویرگول قویاراق، سادالایار و عئینى اولان ایکینجى طرفى ایسه آنجاق، سون هم جینس خبرده یازارلار. یعنى یالنیز سون خبر مۆبتدا ایله، شخص و کمیتجه اوزلاشار:
"اوشاقلار یولدا دایانمالى و دوستلارینى گؤزله‌مه‌لى اولدولار."
"من دایانمالى، گؤزله‌مه‌لى اولدوم."
هم جینس خبرلر "ایدى" و یا "ایمیش" کؤمکچى فعل‌لرى ایله اولاندا دا عئینى وضعیت اولور:
"او یازیق، بیچارا و سونسوز ایدى."
سککیزینجى درس
اوزلاشما ایلگیسى (4)
"خبرین هم جینس مۆبتدالارلا اوزلاشماسى"
بیر جۆمله‌نین بیر نئچه هم جینس مۆبتداسى اولا بیلر. بو هم جینس مۆبتدالارین هامیسى بیرینجى، ایکینجى، یا دا اۆچۆنجۆ شخص اولا بیلر. بونلاردان باشقا هم جینس مۆبتدالار مۆختلیف شخصلرده ده اولا بیلر. بئله هم جینس مۆبتدالارلا خبرین ایلگیسى آشاغیداکى شکیل‌لرده اولار:
1. هم جینس مۆبتدالاردان بیرى "من" و یا "بیز" عوضلیک‌لریله ایفاده اولسا، خبر بیرینجى شخص جمع شکیلچیلرى آلار، یعنى "بیز" ایله اوزلاشار:
"نه سیز، نه ده من بوردا قالاسى دئییلیک."
هم جینس مۆبتدالارین یالنیز بیرى "من"، بیرینجى شخص تک اولسا، قالانلارى هر هانسى شخصده اولسالار دا، خبر بیرینجى شخص جمع اولار:
"نه او، نه سن، نه ده من عؤمرۆمۆزده گۆلمه‌دیک."
اولا بیلر کى، مۆبتدالارین دۆزۆلۆشۆ دییشه و خبر مۆبتدادان سونرا گله. بئله حالدا خبر ایلک گلن مۆبتدا ایله اوزلاشار:
نه او عؤمرۆنده گۆلدۆ، نه من، نه ده سن.
نه سن عؤمرۆنده گۆلدۆن، نه من، نه ده او.
نه من عؤمرۆنده گۆلدۆ
م، نه سن، نه ده او.
2. هم جینس مۆبتدالارین ایچینده بیرینجى شخص (تک یا جمع) اولماسا، و مۆبتدالاردان بیرى ایکینجى شخص (تک یا جمع) اولارسا، جۆمله‌نین خبرى ایکینجى شخص جمع اولار. مۆبتدالارین دۆزۆلۆشۆ دییشدیکده، یوخاریدا گؤردۆیۆمۆز کیمى، خبر ایلک گلن مۆبتدا ایله اوزلاشار:
سن ده، سئودیکلرین ده ایللرجه حسرت چکیب‌سیز.
سن ده ایللرجه حسرت چکیب‌سن، سئودیکلرین ده.
3. هم جینس مۆبتدالارین ایچینده بیرینجى و ایکینجى شخص (تک یا جمع) اولمازسا، خبر مطلق اۆچۆنجۆ شخصده اولار. کمیته گؤره ایسه اوزلاشما هم جینس خبرلرین مۆختلیف شکیلده دۆزۆلۆشۆ ایله ایلگیده دییشر. بو حالدا خبر هردن هم جینس مۆبتدالارین هامیسینى ایحاطه ائدر، هردن ده اونلارین بیریله داها یاخین ایلگی ساخلایاراق اونونلا اوزلاشار.
اگر هم جینس مۆبتدالار عئینى زاماندا، عئینى یئر، شراییطده و خصوصیله بیرى-بیریله ایلگیلى شکیلده اولموش اولسالار، خبر چوخ حاللاردا جمع اولار:
"آیناز، آراز، سونا خریطه‌یه باخاراق، دانیشیردیلار."
"قیزلار، اوغلانلارلا یاناشى اوتورموشدولار."
آنجاق اگر هم جینس مۆبتدالارین آراسیندا یوخاریدا گؤستریلن ایلگی‌لر اولماسا، اونلار بیرى-بیریندن آیرى اولموش اولسالار، آیرى-آیرى زامانلاردا و یئرلرده اولسالار، خبر معمولا تک اولار:
"آنا، قیز، اوغول، هره‌سی اؤز اوتاغیندا اوتورموشدو."