اوزلاشما ایلگیسى (7)
"ایسمى خبرلر"
ایسمى خبرلرین مۆبتدا ایله اوزلاشماسیندا، اؤزل بیر یول و جهت یوخدور. مۆختلیف نیطق حیصهلرى و اونلارین آیرى-آیرى نوعلرى ایله ایفاده اولونان ایسمى خبرلر عئینى درجه ده مۆبتدا ایله ایلگى ساخلاییر و اونونلا اوزلاشیر. آنجاق خبرى شخص عوضلیکلریله ایفاده اولونان بیر سیرا ایسمى جۆملهلر ده واردیر کى، اونلاردا مۆبتدا ایله خبر آراسیندا اوزلاشما اولمور:
حسن معللیم سیزسینیزمى؟
حسن معللیم اودورمو؟
حسن معللیم اونلاردیرلارمى؟
گؤروندۆیۆ کیمى، بئله جۆملهلرده مۆبتدا ثابیت قالماق شرطیله، خبرلر شخص و کمیتجه دَییشه بیلر، یعنى بئله جۆملهلرده مۆبتدا ایله خبر آراسیندا اوزلاشما اولمور.
ساده جۆملهلرده مۆبتدا ایله خبرین ایلگیسى:
1. جۆتترکیبلى جۆملهلر.
2. تکترکیبلى جۆملهلر.
1. جۆتترکیبلى جۆملهلر: جۆتترکیبلى جۆملهلرده باش عضولرین (مۆبتدا ، خبر) ایکیسى ده وار و معمولا مۆبتدا ایله خبرین اوزلاشماسیندان دانیشاندا، بئله جۆملهلردن سؤز گئدیر.
2. تکترکیبلى جۆملهلر: تکترکیبلى ساده جۆملهلرده ایکى باش عضودن (مۆبتدا و خبر) یالنیز بیرى ایشتیراک ائدیر. بونلارین چوخوندا خبر واردیر، مۆبتدا یوخ.
بو جۆملهلرین دؤرد نوعو واردیر:
الف. معین شخصلى جۆملهلر.
ب.شخص سیز جۆملهلر.
ج. غئیر معین شخصلى جۆملهلر.
د.عومومى شخصلى جۆملهلر.
بو جۆملهلرده مۆبتدانین اولماماسینا گؤره، مۆبتدا ایله خبرین اوزلاشماسیندان دانیشماق اولمور. آنجاق بونا باخمایاراق معلومدور کى، جۆملهده مۆبتدا اولماسا دا، خبر گراماتیک جهتدن فورمالاشیر، یعنى خبر شکیلچیلریندن عیبارت معین شخص قبول ائدیر، بونسوز جۆمله یارانماز.
الف. معین شخصلى: تکترکیبلى جۆملهلرین خبرى، جۆتترکیبلى جۆملهلرده اولدوغو کیمیدیر، یعنى خبر نظرده توتولان مۆبتدا ایله، اونون شخصى ایله اوزلاشیر:
سیزلره چؤرک آغاجى اولموشام.
باشماقچی شاگیردلیگینه گئدیر.
ب. شخص سیز: تکترکیبلى جۆملهلرین خبرى همیشه اۆچۆنجۆ شخص تک اولور. معین شخصلى جۆملهلرین عکسینه بو جۆملهلرده شخصى بللى ائتمک اولماز:
ائشیدیرسن مى، خوروزلارین ایلک بانیدیر، گؤرونور سحره آز قالیر.
محکمهده دوستاغین ایشینه باخیلدى.
ج. غئیر معین شخصلى: تکترکیبلى جۆملهلرین خبرى همیشه اۆچۆنجۆ شخص جمع اولور. شخصسیز جۆملهلرده شخصى تعیین ائتمک مومکون اولمادیغى حالدا، بو جۆملهلرده شخص واردیر، آنجاق اونو معین ائتمک اولماز:
بورانین تورپاغینى تعریفلهدیلر، برکتلیدیر دئدیلر، آمما هاواسینى پیسلهدیلر.
د. عومومى شخصلى: تکترکیبلى جۆملهلرین خبرى شخصسیز و غئیر معین شخصلى جۆملهلردن فرقلى اولاراق، باشقا شخصلره ده عایید اولور. مثلا: "آبیر ایستهسن چوخ دئمه، ساغلیق ایستهسن چوخ یئمه." مثلینده خبرلر ایکینجى شخص تکه عاییددیر، آنجاق هانسى ایکینجى شخص بللى دئییلدیر و اوندا مضمونجا عومومیلیک واردیر.
آنا دیلیمیزده بئله جۆملهلرین خبرلرى بوتون شخصلرین تک و جمعینده اولا بیلمز. آتالار سؤزلرى و مثللرده بئله جۆملهلر اولدوقجا چوخدور:
بیرینجى شخص تکده:
آتیم اؤزۆمدن، دونوم اؤزۆمدن، بَیه نؤکرم.
بیرینجى شخص جمعده:
آجیلیغى وئرمیشیک دینجلیگه.
ایکینجى شخص تکده:
آنلایانا قول اول، آنلامایانا آغا اولما.
اۆچۆنجۆ شخص تکده:
آش داشاندان سونرا، چؤمچه آختاریر.
اۆچۆنجۆ شخص جمعده:
اومان یئردن کۆسرلر.
*تاپشیریق 5.
آشاغیدا گلن هر بؤلومه بیر میثال یازین:
الف. معین شخصلى بیر جۆمله.
ب. شخصسیز بیر جۆمله.
ج. غئیرمعین شخصلى بیر جۆمله.
د. عومومى شخصلى بیر جۆمله.
* جاواب 5.
الف. آغیز اَییب، لئیلانى ناراحات ائدیردى.
ب. بوگون قیامت قوپاجاق.
ج. ایستهدیم آیاغا دورام, ترپنمه دئدیلر.
د. آجیغین گلیر، سرین سو ایچ.