آذربایجان تورکجه‌سی‌نین نحوی
بو دوشرگه‌ده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین نحوی یاییملاناجاق‌دیر.آذربایجان تورکجه‌سی‌نین نحوی
بو دوشرگه‌ده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین نحوی یاییملاناجاق‌دیر.
ییرمی‌آلتینجی درس
فعل اولمایان نیطق حیصه‌لریله ایداره
2. صیفت‌لرله ایداره
ایسیم‌لر کیمى، صیفت‌لر ده ایسیم‌لرى دؤرد حالدا (یییه‌لیک، یؤنلۆک، یئرلیک، چیخیشلیق) ایداره ائده بیلیرلر. بو حالدا صیفت‌لر تامامیله ایسیمله‌شیر.
الف. یییه‌لیک حالین صیفتله ایداره‌سینه عایید:
بورادا اۆچۆنجۆ نوع تعیینى سؤزبیرلشمه‌سى یارانیر:
"آذربایجاندا داغلارین ان اوجاسى ساوالان‌دیر."
بو جۆمله‌ده یییه‌لیک حالدا اولان "داغلارین" سؤزۆ منسوبیت شکیلچیسى آلاراق ایسیم‌لشمیش "اوجا" صیفتى واسیطه‌سیله ایداره اولونوب‌دور.
صیفت‌لرین بئله ایسیم‌لشمه‌سى یؤنلۆک، یئرلیک و چیخیشلیق حاللارى ایداره ائدرکن اولمور، چۆنکی بورادا صیفت اؤز خصوصیتینى ایتیرمیر، یعنى بورادا ایداره ائتمک صیفت‌لرین اؤز خصوصیت‌لریندن دوغور. بونا گؤره ده، یییه‌لیک حالا نیسبت بو اۆچ حالین صیفت‌لرله ایداره اولونماسینا داها چوخ راست گلیریک.
ب. یؤنلۆک حالین صیفتله ایداره‌سینه عایید:
"بو منیم آرزیما داها یاخین‌دیر."
ج. یئرلیک حالین صیفتله ایداره‌سینه عایید:
"بۆتۆن اؤلکه‌ده مشهوردور."
د. چیخیشلیق حالین صیفتله ایداره‌سینه عایید:
"گۆنشدن اوجادیر اونون بایراغى."
"بو شکیل، او شکیلدن داها گؤزل‌دیر، داها جانلی‌دیر."
گؤرۆندۆیۆ کیمى بۆتۆن ایداره ائدن صیفت‌لر خبر اولور.
معاصیر دیلیمیزده چیخیشلیق حالدا ایسمى صیفتین ایداره ائتمه‌سى چوخ یایغین‌دیر. بو بیرلشمه‌لرده داها چوخ مۆقاییسه مضمونو واردیر.
ییرمی‌اۆچونجو درس
فعللرین ایداره نوعلری
3. مصدرلرله ایداره
مصدر فعلین آدی‌دیر، بونا گؤره ده ایسیم خصوصیتینه مالیک‌دیر. آنجاق بونا باخمایاراق، مصدر فعلین مضمون و معنا جهتلرینى، خصوصیله اونون تأثیر آنلاییشینى تامامیله قورویوب ساخلاییر. بونا گؤره ده مصدر صرف اولونموش فعللر و فعلى باغلامالار کیمى ایداره ائتمه قابلیتینه مالیک‌دیر.
مصدرلر هم فعل، هم ده ایسیم خصوصیتینه مالیک اولدوقلاریندان اؤترۆ، اونلارین تأثیر داییره سى ایله ایداره ائتمه مئیدانى، فعللر و فعلى باغلامالاردان گئنیش‌دیر.
صرف اولونموش فعللر و فعلى باغلامالار، ایسمین دؤرد حالینى ایداره ائده بیلیر. آنجاق مصدر بو دؤرد حالدان علاوه، هم ده یییه‌لیک حالدا اولان ایسیم‌لرى ایداره ائده بیلیر.
یییه‌لیک حال ایداره‌سى:
فعللر و فعلى باغلامالار ایسمین یییه‌لیک حالى ایله ایلگى ساخلامیر، اونونلا بیرلشمه یارادا بیلمیر. آنجاق مصدر ایسمین یییه‌لیک حالیله ده ایلگیده اولوب، اونونلا اۆچۆنجۆ نوع تعیینى سؤزبیرلشمه‌سى یارادیر و منسوبیت شکیلچیسى آلیر و هم ده ایسمى جۆمله‌لر ده اونسوز اولور. مثلا "آیدین'ین اوخوماغى یاخشی‌دیر" جۆمله‌سینده او خبرین ایسته‌یینه گؤره حاللانیر:
"آیدین'ین اوخوماغینا فیکیر وئر"، " آیدین'ین اوخوماغیندا خئییر وار"، ...
ساده دئسک، بورادا مصدرین ایسمى خصوصیت‌لرى اساس رول اویناییر.
مصدرلرین ایکى خصوصیتى:
1. مصدرلر هم ایسیم کیمى، فعللر طرفیندن ایداره اولونا بیلیر: اوخوماغینى ایسته‌ییرم.
2. هم ده فعللر کیمى، یییه‌لیک حالداکى بیر ایسمى (آیدین) ایداره ائدیر.
بیرینجى خصوصیت، مصدرلرین ایسیم کیمی حاللانا بیلمه‌سیندن، ایکینجی خصوصیت، بیر ایسیم کیمى اونون منسوبیت شکیلچیسى قبول ائتمه‌سیندن ایره‌لى گلیر.
مصدر ایسمین ییؤنلۆک، تأثیرلیک، یئرلیک و چیخیشلیق حاللارینى ایداره ائدنده، مصدرین فعلى خصوصیت‌لرى اساس رول اویناییر و تام حاکیم و مۆستقیل سؤز کیمى مصدر ترکیبلرى یارادیر و ایداره ائدیر. مثلا:
من سنى ایشیقدا گؤرمک، دویونجا سنه باخماق ایسته‌ییرم.
بو میثالدا "سنى گؤرمک، سنه باخماق" کیمى سؤزبیرلشمه‌لرى وار و اونلاردا مصدر اؤزلریندن قاباق گلمیش ایسیم‌لرى مۆختلیف حاللاردا ایداره ائدیر.
ییرمی‌بئشینجی درس
فعل اولمایان نیطق حیصه‌لریله ایداره
فعل اولمایان نیطق حیصه‌لریله ایداره اولونماقدان مقصد ایسیم، صیفت، سای، عوضلیک و ظرفلرین ایداره ائتمه‌سی‌دیر. مثلا اوتاغین پنجره‌سى، اوتاغین بؤیۆگۆ، اوتاغین بیرى، اوتاغین ائشیگى کیمى بیرلشمه‌لرین بیرینجی‌سینده "اوتاق" سؤزۆنۆ "پنجره" ایسمی، ایکینجی‌سینده، "بؤیۆک" صیفتى، اۆچۆنجۆسۆنده "بیر" سایى، دؤردۆنجۆسۆنده ایسه "ائشیک" ظرفى ایداره ائدیر.
فعللره نیسبت گؤستردیگیمیز بو نیطق حیصه‌لرینین ایداره ائتمه‌سى آز اولسا دا، آنجاق واردیر.
بو نیطق حیصه‌لرى ایسمین یالنیز یییه‌لیک، یئرلیک، چیخیشلیق و یؤنلۆک حاللارینى ایداره ائده بیلر و تأثیرلیک حالى ایداره ائده بیلمیرلر، آنجاق یییه‌لیک حالى ایداره ائتمکده داها فعال‌دیر. ایندى ده بو نیطق حیصه‌لرینین ایداره‌سینى، آیرى-آیرى نظردن کئچیرک:
1. ایسیم‌لرله ایداره
الف. یییه‌لیک حالین ایداره‌سى:
ایسیم‌لرین اساس ایداره ائتدیگى حال، یییه‌لیک حال‌دیر. بو اساسدا سؤزبیرلشمه‌لرى یارانیر و ایکینجى طرف بیرینجى طرفى ایداره ائدیر:
سیز کندیمیزین آغ ساققالى‌سینیز.
"کندیمیزین آغ ساققالى" بیرلشمه‌سینده، "آغ ساققاق" کندیمیزى ایداره ائدیر.
ب. قالان حاللار:
یؤنلۆک حالین ایسیمله ایداره‌سینده دوغرولتو ایله هدف آچیق گؤرۆنمۆر:
"گلجک گۆنلره بیر پنجره‌دیر."
"سالام طبیعتین یاراشیغینا."
یئرلیک حالین ایسیم‌لرله ایداره‌سینه عایید بیرلشمه‌لر چوخ حاللاردا جۆمله‌نین بیر عۆضوۆ کیمى چیخیش ائدیر:
گؤزۆنده فیرتینا، باخیشیندا قیش."
چیخیشلیق حالین ایسیمله ایداره‌سینه عایید بیرلشمه‌لرده چوخ حالدا جۆمله‌نین بیر عۆضوۆ اولور: آج قالدیغیندان ناراضی‌لیق ائدیردى. او قانلى گۆنلردن بیر یادیگاردیر.
ایسمین بو اۆچ حالیله یارانان سؤزبیرلشمه‌لرینده ایکینجى طرف اساس آدلیق حالدا اولور، اؤزو ده ایسمى جۆمله‌نین خبرى اولا بیلیر.
تاپشیریق‌لار
آلتینجی تاپشیریق:
آشاغیداکى جۆمله‌لرده فعلى باغلامالارین ایداره سینه داییر بیرلشمه لرى آییریب، ایداره‌نین فورمال صرفى علامتینى گؤسترین:
... ایکینجى دونیا ساواشى دؤورونده بازارى توتموش... ایشى بؤیۆدۆب خرازى دوکانینا دؤندرمیشدى.... چوخ واخت صؤحبت‌لرینده تکرارا یول وئرر، قولاق آسانى بئزدیرر، دده‌سینى یاندیراردى... اونا گؤره ده، سؤزه باشلایاندا، اگر ائشیتمیش اولدوغوم بیر صحبت اولسا، سؤزۆنۆ کسیب... او آدام گرک اؤز چؤره‌یینى آغزیندان چیخاردیب، بونون بوغازینا تیخایا... هر یئردن اؤزۆ اوندان صحبت آچیب داستانلار دۆزه‌لدردى.
جاواب:
بازاری توتموش (ى-تأثیرلیک)، دوکانینا دؤندرمیشدى (ا-یؤنلۆک)، یول وئرر (آدلیق)، قولاق آسانى بئزدیرر (ى-تأثیرلیک)، دده‌سینى یاندیراردى (ى-تأثیرلیک)، سؤزه باشلایاندا (ه-یؤنلۆک)، ائشیتمیش اولدوغوم (آدلیق)، سؤزۆ نو کسیب (و-تأثیرلیک)، آغزیندان چیخاردیب (دان-چیخیشلیق)، بوغازینا تیخایا (ا-یؤنلوک)، اوندان صحبت آچیب (دان-چیخیشلیق)، داستانلار دوزلدردی (آدلیق).
یئددینجی تاپشیریق:
1. آشاغیداکى مصدرلردن "آن 2" شکیلچیلى فعلى صیفت‌لر دۆزه‌لدین. سونرا اونلاردان ائله بیرلشمه‌لر یازین کى، اونلارین هر بیرى بیر ایسمى ایداره ائتسین.
ایشله‌مک، چالیشماق، زحمت چکمک، مینت قویماق، آغلاماق، ال چکمک.
2. آشاغیداکى مصدرلردن "میش 4" شکیلچیلى فعلى صیفت‌لر دۆزه‌لدین، سونرا اونلاردان ائله بیرلشمه‌لر یازین کى، اونلارین هر بیرى بیر ایسمى ایداره ائتسین.
قووولماق، آتیلماق، تیکیلمک، سؤکولمک، آچیلماق.
جاواب:
1. -ایشله مک، ایشله ین: ائو آراسى ایشله ین
- چالیشماق، چالیشان: باغدا چالیشان
- زحمت چکمک، زحمت چکن: عؤمور بویو زحمت چکن
- مینت قویماق، مینت قویان: هر گؤردویو ایشه میننت قویان
- آغلاماق، آغلایان: دالیسیجا گونلرجه آغلایان
- ال چکمک، ال چکن: آدامدان ال چکن.
2. قووولماق، قووولموش: ائودن قووولموش.
-آتیلماق، آتیلمیش: حاققا-ناحاققا اورتایا آتیلمیش.
-تیکیلمک، تیکیلمیش: چوخ اسکیدن تیکیلمیش.
-سؤکولمک، سؤکولموش: باشدان-باشا سؤکولموش.
- آچیلماق، آچیلمیش: بیر آى بوندان قاباق آچیلمیش.
سککیزینجی تاپشیریق:
1. آشاغیداکى مصدرلردن "آجاق 2" شکیلچیلى فعلى صیفت‌لر دۆزه‌لدین. سونرا اونلاردان ائله بیرلشمه‌لر یازین کى، اونلارین هر بیرى بیر ایسمى ایداره ائتسین.
باش توتماق، دئییلمک، اوخوماق، گؤرمک، قازماق، یازماق، ایچمک، ائشیتمک.
2. آشاغیداکى مصدرلردن "ما 2" شکیلچیلى فعلى صیفت‌لر دۆزه‌لدین. سونرا اونلاردان ائله بیرلشمه‌لر یازین کى، اونلارین هر بیرى بیر ایسمى ایداره ائتسین.
گلمک، آلینماق، سۆزمک، دئییلمک، یئمک، اوخوماق، گؤرمک، قازماق.
جاواب
1.
- باش توتماق، باش توتاجاق: تئزلیکله باش توتوجاق.
- دئییلمک، دئییله جک: اورکده قالمیش دئییله جک.
- اوخوماق، اوخویاجاق: کیتابدان اوخویاجاق.
- گؤرمک، گؤره جک: اوزاقدان گؤره جک.
- قازماق، قازاجاق: نیشان قویدوغونو قازاجاق.
- یازماق، یازاجاق: یئنى رومانیندا یازاجاق.
- ایچمک، ایچجک: میز اوسته دوزولموش ایچجک.
- ائشیتمک، ائشیده جک: بوردان گئتمه‌میش ائشیده‌جک.
2.
- گلمک، گلمه: آیرى شهردن گلمه.
- آلینماق، آلینما: اؤزگه دیللردن آلینما.
- سوزمک، سوزمه: توربادا قالمیش سۆزمه.
- دئییلمک، دئییلمه: سسى قولاغیندا جینگیلده‌ین دئییلمه‌لر.
- اوخوماق، اوخوما: اوره‌یه یاتان اوخوما.
- گؤرمک، گؤرمه: معنالی گؤرمه.
- قازماق، قازما: تزه قازیلمیش قازما.
ییرمی‌دؤردۆنجو درس
4. فعلی صیفت‌لرله ایداره
فعلى صیفت‌لر ده، مصدر کیمى، ایسمین هامان بئش حالینى (یییه‌لیک، یؤنلۆک، تأثیرلیک، یئرلیک و چیخیشلیق) ایداره ائدیر.
1. یییه‌لیک حال:
بیلیریک کى، فعلى صیفت‌لر بیر سیرا فعل خصوصیت‌لرینى ساخلاماقلا بیر یئرده، صیفت خصوصیت‌لرینى ده قازانیرلار. فعلى صیفت‌لرده صیفت خصوصیت‌لرینین اولماسى، اونلارین ایسیم‌لشمه‌سینه ده ایمکان یارادیر. ایسیم‌لَشن هر بیر فعلى صیفت ایسه، ایسیم‌لر کیمى، منسوبیت شکیلچی‌لرى آلاراق، اۆچۆنجۆ نوع تعیینى سؤز بیرلشمه‌سینین ایکینجى طرفى اولا بیلیر و بو زامان یییه‌لیک حالداکى بیر سؤزۆ ایداره ائده بیلیر: معلیمین وئره‌جَگى معلومات.
دئمک فعلى صیفت‌لرده ایسیم‌لَشرکن ایسمین یییه‌لیک حالیله ایلگیله‌نیر و اونو ایداره ائده بیلیر. بونا گؤره ده هم صرف اولونموش فعللر، هم ده فعلى باغلامالاردان فرقله‌نیر و مصدرلره یاخینلاشیر. مثلا "سنین وئره‌جه‌یین سیرلرى قانیمدا و روحومدا گیزله‌دیب محافیظه ائده بیلرم." جۆمله‌سینده "سنین وئره جه گین" بیرلشمه‌سینده فعلى صیفت (وئره جک) یییه‌لیک حالدا اولان "سنین" عوضلیگینى ایداره ائتدیگى اۆچۆن، اونلار اۆچۆنجۆ نوع تعیینى سؤز بیرلشمه‌سى یارادیب‌دیر. بو فعلى صیفتین یییه‌لیک حالداکى ایسمى ایداره ائتمه‌سى اونون فعل‌لیک خصوصیتى دئییل، ایسمى خصوصیتیندن ایره‌لى گلیر.
2. قالان حاللار:
فعلى صیفت‌لر ایسمین یؤنلۆک، تأثیرلیک، یئرلیک و چیخیشلیق حاللارینى ایداره ائدرکن، اؤزلرینى فعل کیمى گؤستریرلر. بو حاللارى ایداره ائدنده فعلى صیفت‌لرین، فعل لیکدن ساخلادیقلارى تأثیرلى و تأسیرسیزلیک خصوصیتى اؤنملیدیر، آنجاق بیلیریک کى یییه‌لیک حال ایداره‌سینده تأثیرلیک آنلامینین هئچ بیر رولو یوخ ایدى.
ایکینجى طرفدن یییه‌لیک حالى ایداره ده اۆچۆنجۆ نوع تعیینى سؤز بیرلشمه‌سى یارانیردى، آنجاق بو حاللارین ایداره‌سینده "فعلى صیفت ترکیبلرى" یارانیر. بو ترکیبلرده ایسه فعلى صیفت‌لر ایسیم‌لرى دؤرد حالدان بیرینده ایداره ائدیر و "فعلى صیفت بیرلشمه‌سى" یارادیر. میثال اۆچۆن:
لیلا، ار ائوینه آیاق قویان گۆندن...
... گؤرۆشۆ آرزیسیندا اولدوغوم آشیق، اوغلو ائوینه قوناق گلمیشدى.
بو حاللاردا "ار ائوینه آیاق قویان"، "آرزیسیندا اولدوغوم" فعلى ترکیبلرده، فعلى صیفت‌لر اؤزلریندن قاباق گلن ایسیم‌لرى دؤرد حالدان بیرینده ایداره ائدیر.
بو دئییلنلردن گؤرۆنۆر کى، فعللر و اونلاردان مشتق اولانلاردا ایداره ائتمه اؤزللیگى وار و حاللانا بیلن هر بیر سؤزۆ ایداره ائده بیلر. ایداره ائتمه باخیمیندان فعل باشقا نیطق حیصه‌لریندن چوخ گۆجلۆدۆر.