آذربایجان تورکجه‌سی‌نین نحوی
بو دوشرگه‌ده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین نحوی یاییملاناجاق‌دیر.آذربایجان تورکجه‌سی‌نین نحوی
بو دوشرگه‌ده آذربایجان تورکجه‌سی‌نین نحوی یاییملاناجاق‌دیر.
اوتوزآلتینجى درس
تام اولمایان یاناشما
فعلی صیفتین ایسمه یاناشماسى
فعلی صیفت‌لر فعل‌لردن آیریلمالارینا باخمایاراق صیفتلشدیکلرى اۆچۆن صیفت خصوصیتلرى ده قازانیر. بونا گؤره ده فعلى صیفت‌لر، عادى صیفت‌لر کیمى، ایسیم‌لرین اولینه گلیب اونلارلا یاناشما ایلگیسینه گیریر. مثلا:
"منیم بؤیۆمۆش گؤزلریم، حسرتینده اولدوغوم قارا گؤزلره تیکیلدى."
"بؤیۆمۆش گؤزلریم" سؤز بیرلشمه‌لرى فعلى صیفت‌لرین ایسیم‌لره یاناشماسى نتیجه‌سینده یارانمیشلار. فعلى صیفت‌لر اؤز اطرافلارینا سؤزلر ییغیب فعلى صیفت ترکیبى یاراداندا دا ایسیمله یاناشا بیلیر. بورادا توپلانان سؤزلر فعلى صیفتین ایسیمله یاناشما ایلگیسینى کسه بیلمیر. مثلا:
"یوخ، اونون گؤزلرى، دالینجا گئدن اوغلانى آیدین گؤرن قیزلارینکیندان بئله ایتى ایدى."
بو میثالداکى "دالینجا گئدن" و "آیدین گؤرن" فعلى صیفت ترکیب‌لرى "گئدن" و "گؤرن" فعلى صیفت‌لرین "اوغلان" و "قیز" ایسیم‌لریله یاناشماسینا، اونلارین تعیین ائتمه‌سی‌نین قاباغین آلا بیلمه‌میش‌دیر.
اوتوزبئشینجى درس
تام اولمایان یاناشما
عوضلیگین ایسمه یاناشماسى
عوضلیک‌لر ده ایسیم‌لرله یاناشما ایلگیسینده اولا بیلرلر، آنجاق عوضلیک‌لرین بۆتۆن نوعلرینى ایسیم‌لره یاناشدیرماق اولماز. مثلا ساده شخص عوضلیک‌لرى ایسیم‌لرین اولینه گلیب اونلارلا یاناشما ایلگیسى ساخلایا بیلمیر. بونون ندنى شخص عوضلیک‌لرینین جۆمله‌ده تعیین رولو اوینایا بیلمه‌مه‌سی‌دیر. آنجاق قاییدیش شخص عوضلیک‌لرینین "کى" شکیلچیسى ایله یئرلیک حالیندان دۆزه‌لنلرى، صیفت خصوصیتى قازاندیقلارى اۆچۆن ایسیم‌لرله یاناشما ایلگیسینه گیره بیلرلر، نئجه کى، "اؤزۆمده‌کى کیتاب" و "بیله‌مده‌کى کیتاب" بیرلشمه‌لرینده گؤرۆرۆک.
ایشاره عوضلیک‌لرى:
ایشاره عوضلیک‌لرى اکثر حاللاردا ایسیم‌لره یاناشیر و بیرلشمه یارادیر. مثلا "بو کیتاب"، "او قلم"، بئله ایش"، "همین آدام" ...
تعیین عوضلیک‌لرى:
بو عوضلیک‌لر ده اکثر حاللاردا ایسیم‌لره یاناشیر و بیرلشمه یارادیر. مثلا:
"اؤز فیکرین"، "اؤز ایشین"، "بۆتۆن اینسانلار"...
سوال عوضلیک‌لرى:
سوال عوضلیک‌لرینین ده بعضی‌لرى ایسیم‌لره یاناشیرلار. مثلا:
"هانسى قاشیق؟"، "نئچه اوشاق؟"، "نه عجب؟"...
بونون ندنى بوندان عیبارت‌دیر کى، سوال عوضلیک‌لرى حقیقتده یا ایسیم‌لرى (گۆمۆش قاشیق) و یا صیفتى (گؤزل چیراق) و یا سایى (بئش اوشاق) عوض ائدیر. کلمه‌لرین اصلى (گۆمۆش، گؤزل، بئش) یاناشما ایلگیسى یاراتدیقلارى کیمى، اونلارى دَییشن سوال عوضلیک‌لرى ده همن وظیفه‌نى یئرینه گتیرمه‌لی‌دیر.
سوال عوضلیک‌لریندن "نه؟" ایسیم‌لرى دَییشرکن ایکینجى نوع تعیینى سؤزبیرلشمه‌سى یاراداراق ایسیم‌لره یاناشا بیلیر:
نه ایشى؟ نه باغى؟ ...
بو سوال عوضلیگى عادى بیرلشمه‌ده، بیرینجى نوع تعیینى سؤز بیرلشمه‌سى یاراداراق ایسیم‌لره یاناشا بیلیر:
نه حامام، نه تاس!، نه عجب!، ...
عوضلیک‌لرین ایسمه یاناشماسى هم ایسیم، هم صیفت، هم ده ساییلارین ایسمه یاناشماسیندان ضعیفدیر. بو گَرچه‌یى آشاغیداکى میثاللاردا گؤرمک اولار:
"او قیزیل ساعات"، "بو گؤزل قیز"، "او اۆچ قابى ائشیگه قوى".
اوتوزدؤردۆنجو درس
تام اولمایان یاناشما
سایین ایسمه یاناشماسى
اشیانین ساى و یا سیراسینى بیلدیرن سایلار ایسیمدن قاباق گلر و اونلارین میقدارینى و یا سیراسینى بیلدیرر:
ائلناز اۆچ کیتاب اوخودو.
آیدین دؤردۆنجو صینیفده اوخویور.
سایلار دا صیفت‌لر کیمى ایسیم‌لردن قاباق گلیر و دییشیلمز، دونموش قالیب، هئچ بیر ظاهیرى علامت گؤتورمور:
"آز بیر مدتده باشقاسیله سئویشیب بیرلشدیلر"
بو جۆمله ده "آز بیر"، "مدت" ایسمیله یاناشمیشدیر.
آذربایجان تۆرکجه‌سینده یاناشما ایلگیسینده اولان سایلارلا ایسیم‌لر آراسیندا نفر، عدد، باش، جۆت، دست، دسته، نسخه، قاتار، ... کیمى سؤزلر ایشله‌نیر: اۆچ نفر آدام، اون دنه آلما، ... بئله حاللاردا سایلار ایسیم‌لرله واسیطه‌سیز دئییل، بو آرایا گیرن سؤزلرله ایلگى ساخلاییر. سایلار اؤنجه‌لیک‌له بو کلمه‌لره عایید اولوب، اونلارلا یاناشیر، سونرا بو سؤزلرله بیرلیکده ایسمه یاناشیر.
بوندان باشقا بو آرا سؤزلرین بعضا بؤیۆک معنا اهمیتى واردیر. مثلا "بئش باشماق" کیمى بیرلشمه‌لرین معناسى مبهم دیر، آنجاق "بئش جۆت باشماق" بیرلشمه‌سینین معناسى تامامیله طبیعى دیر.
سایلارین ایسیم‌لره یاناشماسى هم ایسیم‌لرین ایسیم‌لره، هم ده صیفت‌لرین ایسیم‌لره یاناشماسیندان ضعیفدیر. مثلا بیر جۆمله‌ده ساى، صیفت و ایسیم گلسه، اونلارین سیراسى بئله اولار:
اۆچ سارى قیزیل ساعات، بئش بالاجا شئیطان اوشاق.
دئییلمه‌لی‌دیر کى، "داکى، دَکى" شکیلچی‌لرله دوزه‌لن صیفت‌لر بو عمومى قایدادان مستثنادیر: "ائوده‌کى بئش صندل".
ایداره ایلگیسینده گؤرمۆشدۆک کى، سایلار ایداره اولارکن ایسیم‌لشدیلر، آنجاق یاناشما ایلگیسینده بئله دئییل و سایلار اؤز سایلیق اؤزل‌لیک‌لرینى ساخلاییرلار.
اوتوزاۆچونجو درس
تام اولمایان یاناشما
صیفتین ایسیمله یاناشماسى
صیفت اشیانین علامتینى بیلدیریر و جۆمله‌ده ایسمیدن قاباق گلیب، اونو تعیین و ایضاح ائدیر. بیر سیرا دیل‌لرده، او جۆمله‌دن عرب، روس و فرانسا دیل‌لرینده، ایسمین باشیندا و یا اوندان سونرا گلن صیفت ایسمین حالى، کمیتى، جینسى و بللى-بلسیزلیگینه گؤره اونونلا اویغونلاشار، مۆعین شکیل‌لره دۆشر و مۆعین شکیلچی‌لر آلیب و ایسمین دَییشیلمه‌سیله دَییشر، یعنى ایسیمله اوزلاشار. آنجاق آنا دیلیمیزده بئله دئییل و ایسیمدن اؤنجه گلن صیفت تامامیله دونوق حالدا قالیب، ایسمین دییشیلمه‌سیله، دییشیلمیر.
صیفتین ایسمى تعیین ائتمه‌سى، اونا یاناشماسى اونون مضمون و معنا خصوصیتینه باغلی‌دیر، آنجاق دیلیمیزده صیفت آنجاق ایسمه یاناشیر، اونونلا بیرلشمه یارادیر و بو بیرلشمه‌ده اؤز صیفت خصوصیتینى ساخلاییر و هئچ بیر جهتدن ایسیمله بیرلیکده دییشمیر.
ایسمین ایسمه یاناشماسى، صیفتین ایسمه یاناشماسیندان گۆجلۆدۆر و یاناشمادا ایسم تعیین ائدن ایسمه صیفتدن یاخین اولار. "نئچه قاتلى داش بینالار" بیرلشمه‌سینده هم "نئچه قاتلى" صیفتى، هم ده "داش" ایسمى "بینالار" سؤزۆنه یاناشمیشدیر، آنجاق "داش" سؤزۆنۆن "بینالار" سؤزۆنه یاناشماسى داها گۆجلۆ اولدوغوندان اونا داها یاخیندیر.
دیلیمیزده بۆتۆن ایسیم‌لرى بیرى-بیرینه یاناشدیرماق مومکون اولمادیغى حالدا، بۆتۆن صیفت‌لرى ایسمه یاناشدیرماق اولار. اونا گؤره کى، ایسمه یاناشماق صیفتین اساس اؤزل‌لیگى دیر:
قیرمیزى پارچا، ایستى هاوا، اوزون‌سوو آدام،..
صیفتین بو یاناشماسیندا صیفت‌لرین اصیل و یا دۆزه‌لتمه اولماسیندا دا فرق اولور و اصیل صیفت‌لر ایسیم‌لرله داها چوخ و یاخین ایلگى ساخلاییر. مثلا "ائوده کى گؤزل لوحه"بیرلشمه‌سینده "گؤزل" صیفتى "ائوده کى" صیفتینه نیسبت "لوحه" ایسمینه داها چوخ یاخیندیر و یاناشما ایلگیسینه مالیکدیر.
اوتوز‌ایکینجى درس
تام اولمایان یاناشما
ایسمین ایسمه یاناشماسى
دیلیمیزده یاناشما ایلگیسى چوخ گئنیش‌دیر. بو ایلگى مۆختلیف نیطق حیصه‌لریندن اولان سؤزلر آراسیندا اؤزونو گؤستریر. بیر نیطق حیصه‌سیندن اولان سؤز هم یاناشان، هم ده یاناشیلان سؤز اولا بیلیر. مۆختلیف سؤزلر آراسینداکى یاناشما ایلگیسى و بو ایلگیده یارانان بیرلشمه‌لرى بئله بؤلمک اولار:
الف. ایسمین ایسمه یاناشماسى: ایسمین ایسمه یاناشماسى نئچه شکیلده اولور:
"بیرگۆن کرپیچ ائوین ایکینجى مرتبه‌سینده یاشایان گؤزل قیزا وورولدوم."
بورادا آدلیق حالدا اولان "کرپیچ" و "ائو" سؤزلرى هئچ بیر واسیطه اولمادان، یان-یانا گلرک آرالاریندا یاناشما ایلگیسى یارانمیش‌دیر. بورادا یاناشان، تابع اولان ایسیم داها چوخ صیفته بنزه‌ییر. بئله سؤز بیرلشمه‌لرینه "بیرینجى نوع تعیینى سؤز بیرلشمه‌لرى" دئییلیر.
ب. ایسیم‌لرله ایسیم‌لرین یاناشما ایلگیسینده اولماسى ایکینجى نوع تعیینى سؤز بیرلشمه‌لرینده ده اؤزونو گؤستریر. ایکینجى نوع تعیینى سؤز بیرلشمه‌لرینده ده بیرینجى طرف ایکینجى طرفه یاناشیر، بیرینجى طرف ایکینجى طرفه تابع اولور:
"بوگوخان مانى دینینى قبول ائدیب اونو اؤز دؤولت دینى اعلام ائتدى."
بو میثالدا "مانى دینى"،" دؤولت دینى" بیرلشمه‌لرى یاناشما ایلگیسى اساسیندا یارانمیش ایکینجى نوع تعیینى سؤزبیرلشمه‌لری‌دیر. اونا گؤره ده اونلارین آراسینا هئچ بیر سؤز آرتیرماق اولماز.
ج. قوشما کؤمگى ایله یاناشما: قوشمالارین یاردیمى ایله ایسیم‌لر ایسیم‌لره یاناشا بیلرلر. قوشما یاناشما ایلگیسینده اولان ایکى ایسمین آراسینا گیریر.
مثلا "ستارخان کیمى قهرمان" بیرلشمه‌سینده "ستارخان" ایله "قهرمان" سؤزلرى آراسیندا یاناشما ایلگیسى واردیر. آنجاق بو ایلگى چوخ ضعیفدیر و قوشما بو ایلگینى تاماملاییر.
بئله بیرلشمه ادبى دیل، ائله‌جه ده دانیشیق دیلینده چوخ ایشله‌نیر. بو بیرلشمه‌لرده قوشما تابع اولان بیرینجى سؤزه قوشولور و بیرلیکده تابع ائدن ایکینجى سؤزه یاناشیرلار. چوخ حاللاردا بو بیرلشمه‌لرین طرفلرى بیرى-بیریندن آیریلمیر و جۆمله‌نین مۆرکب عۆضوو اولور.