ایکینجی درس

تابع‌سیزلیک ایلگی‌سی

   باشقا کلمه و یا کلمه لرله عئینى درجه  ایله شکیلده ایلگیسى اولان ایکى و یا نئچه سؤز آراسیندا اولان ایلگی‌یه تابع‌سیزلیک ایلگیسى دئییلیر. دئمک تابع‌سیزلیک ایلگیسی جۆمله‌ده‌کی هم‌جینس عضولر آراسیندا یارانان ایلگى‌یه دئییلیر.

   مۆبتدا جۆمله‌ده تام موستقیل عضو حئساب اولور. بیر جۆمله‌ده نئچه مبتدا اولارسا، اونلار جۆمله‌ده برابر حقوقلو، برابر وظیفه‌لى اولماقلا برابر اونلارین اؤز آرالاریندا دا طبیعى معین بیر ایلگى یارانیر. اونا گؤره کى، اونلار بیرلیکده، عئینى شکیلده و عئینى درجه‌ده قالان جۆمله عضولرینه تأثیر ائدرلر. بو هم‌جینس مۆبتدالار بیرى-بیرینه تابعدیرلر، آنجاق بو تبعیت برابر حقوقلو اولدوغوندان "تابع سیزلیک" ایلگی‌سی‌دیر. بئله سؤزلرین تام برابر حقوقلولوغو بیر ده، اورادان بللى اولور کى، اونلارین هامیسى عئینى بیر سوالا جاواب وئریر.

گئنه حسرت، گئنه آخشام، گئنه غم!

گئنه دویغو گولو کؤکدن سارالیب! (سحر)

    بیرینجى میصراعدا "حسرت"، "آخشام" و "غم" کلمه‌لرى، "دیر" خبر علامتى فرض اولوندوقدا، هم‌جینس خبرلر اولاراق اؤز آرالاریندا تابع‌سیزلیک ایلگی‌سینه مالیک‌دیر.

اول نه بیلیر بو رمزى کیم، ظن و گومان ایچینده دیر؟ (نسیمى)

    میصراعداکى "ظن" و "گومان" سؤزلرى جۆمله‌نین هم‌جینس ظرفى اولدوقلارى اۆچۆن، اؤز آرالاریندا تابع‌سیزلیک ایلگی‌لرى واردیر.

    بو سون میثالدا، تابع‌سیزلیک ایلگی‌سینه مالیک اولان هم‌جینس کلمه‌لرین آراسینداکى ایلگى "واو" باغلاییجیسى ایله یارانمیشدیر. آنجاق تابع‌سیزلیک ایلگیسى بعضا باغلاییجی‌سیز و کلمه لرین آراسیندا، تلفوظ زامانى، بیر بالاجا دایانما و یا بللى سس خصوصیتى ایله ده (اینتوناسیا) یارانیر کى، یازیدا ویرگول "،" ایله بلله‌نر:

دنیزلرده، اوفوقلرده سئیر ائدرکن یولو آزدیم. (ساهیر)

* تاپشیریق 2. جۆمله‌لرده هم‌جینس عضولری و اونلارین نوعلارینی تاپین.

   الف)کۆچه‌دن، تمیز گئییملى، گۆلر اۆزلۆ کیچیک-کیچیک قیزلار، اوشاقلار، بؤیوک بیر نظم و عظمتله، هارایا ایسه گئدیردیلر.

    ب) اونلار فیکیرلشیر، وضعیتدن چیخماق اۆچۆن یول آختاریردیلار.

* جاواب 2.

   الف) "تمیز گئییملى"، "گۆلر اۆزلۆ"، "کیچیک-کیچیک" هم‌جینس ظرف دیر و اؤز آرالاریندا تابع‌سیزلیک ایلگیلرى وار.

   "اوشاقلار" و "قیزلار" مۆبتدادیر و تابع‌سیزلیک ایلگیلری وار.

    "نظم" و "عظمتله" ده، هم‌جینس ظرف اولاراق، تابع‌سیز ایلگیلری واردیر.

    ب) "فیکیرلشیر"، "آختاریردیلار" هم‌جینس خبردیلر.

بیرینجی درس

"نحوی ایلگیلر"

   دانیشیقدا هر بیر فیکیر بیر جۆمله ایله ایفاده اولور. هر جۆمله  ایسه معین سؤزلرین معنا و گرامر قایدالارى جهتدن بیرلشمه‌سیندن یارانیر. بللى بیر فیکرى بیلدیرمک اوچون جۆمله‌لرده سؤزلر آراسیندا، صرف قایدالارینا اساسا گؤزه گؤرونمه ین ایلگیلر یارانیر. جۆمله‌ده سؤزلرین بئله بیرلشمه‌سینه "نحوى ایلگیلر" و یا "نحوى علاقه‌لر" دئییلیر.

   جۆمله  ترکیبینده اولان سؤزلر آراسینداکى نحوى ایلگیلر اولدوقجا چوخ و چئشیدلی‌دیر.

    سؤزلر ایله کلمه‌لر نئجه بیرى- بیریله ایلگی‌یه گیریر؟

    اؤز فیکرینى بیلدیرمک ایسته‌ین اینسان کلمه‌لرى بیرى-بیریله باغلى شکیلده سئچمه‌لی‌دیر. بو مضمون ایلگیسینه، نحوى ایلگى دئییلیر. جۆمله‌لرده بیری-بیریله نحوی ایلگی ساخلایان سؤزلرین بعضیسى تامامیله موستقیل اولور و باشقا کلمه‌لرى اؤزونه باغلاییب، تابع ائدیر.  بعضى کلمه‌لر ایسه غیر موستقیل اولور و موستقیل سؤزه تابع و اوندان آسیلى اولور. بعضى کلمه‌لر ایسه بیر طرفدن باشقا کلمه‌لره تابع اولور، اوبیرى طرفدن ایسه باشقا سؤزلرى اؤزلرینه تابع ائدیرلر.

     مثلا "مۆعللیم مکتوبو یازدى" جۆمله‌سینده "مۆعللیم" سؤزو تامامیله موستقیل، جۆمله‌نین معناسى اونون اطرافیندا دولانیب، " یازدی" فعلینی، اؤزونه باغلى ائدرک، اؤزو کیمى اۆچۆنجۆ شخص تکده اولماغا مجبور ائتمیشدیر. دئمک "مۆعللیم " بو جۆمله‌ده تابع ائدن، "یازدى" فعلى ایسه، تابع اولاندیر. آنجاق "یازدى" فعلى، تابع اولماقلا برابر، هم ده "مکتوب" سؤزونه نیسبت موستقیل اولوب، اونو اؤزونه تابع ائتمیشدیر. "مکتوبو" سؤزو ایسه تامامیله "یازدى" فعلینه تابع‌دیر.

   جۆمله‌لر آراسیندا اولان ایلگیلر ایکى شکیلدن بیرینده اولار:

1. تابع سیزلیک ایلگیسى.

2. تابعلی‌لیک ایلگیسى.

*تاپشیریق

 1- آشاغیدا گلن شعرده، هم جینس عضولری و سؤزلرین آراسینداکى ایلگینی تاپین.

باری دۆنن بو وقت کئچیردیم برابردن،

ناگه ساتاشدى او بیربیکس عورته،

بیمار ایدى، غریب ایدى، بى اختیار ایدى

محتاج ایدى دوایا، غذایا، حمایته. (معجز)

*جاواب

 1. بو بیتلرده "عورت" سؤزو تام موستقیل‌دیر. "بیمار ایدى، غریب ایدى، بى اختیار ایدى" هم‌جینس خبر، و هر اۆچۆ عئینى درجه‌ده "عورت" سؤزۆنه باغلی‌دیر. "محتاج ایدى" فعلى ده "عورت" کلمه سینه باغلی‌دیر. بو بیتلرده "دوایا، غذایا، حمایته" سؤزلرى ده هم‌جینس و غیرمستقیم تاماملیق‌دیر و "محتاج ایدى" فعلینه باغلی‌دیر.