بیرینجی درس

"نحوی ایلگیلر"

   دانیشیقدا هر بیر فیکیر بیر جۆمله ایله ایفاده اولور. هر جۆمله  ایسه معین سؤزلرین معنا و گرامر قایدالارى جهتدن بیرلشمه‌سیندن یارانیر. بللى بیر فیکرى بیلدیرمک اوچون جۆمله‌لرده سؤزلر آراسیندا، صرف قایدالارینا اساسا گؤزه گؤرونمه ین ایلگیلر یارانیر. جۆمله‌ده سؤزلرین بئله بیرلشمه‌سینه "نحوى ایلگیلر" و یا "نحوى علاقه‌لر" دئییلیر.

   جۆمله  ترکیبینده اولان سؤزلر آراسینداکى نحوى ایلگیلر اولدوقجا چوخ و چئشیدلی‌دیر.

    سؤزلر ایله کلمه‌لر نئجه بیرى- بیریله ایلگی‌یه گیریر؟

    اؤز فیکرینى بیلدیرمک ایسته‌ین اینسان کلمه‌لرى بیرى-بیریله باغلى شکیلده سئچمه‌لی‌دیر. بو مضمون ایلگیسینه، نحوى ایلگى دئییلیر. جۆمله‌لرده بیری-بیریله نحوی ایلگی ساخلایان سؤزلرین بعضیسى تامامیله موستقیل اولور و باشقا کلمه‌لرى اؤزونه باغلاییب، تابع ائدیر.  بعضى کلمه‌لر ایسه غیر موستقیل اولور و موستقیل سؤزه تابع و اوندان آسیلى اولور. بعضى کلمه‌لر ایسه بیر طرفدن باشقا کلمه‌لره تابع اولور، اوبیرى طرفدن ایسه باشقا سؤزلرى اؤزلرینه تابع ائدیرلر.

     مثلا "مۆعللیم مکتوبو یازدى" جۆمله‌سینده "مۆعللیم" سؤزو تامامیله موستقیل، جۆمله‌نین معناسى اونون اطرافیندا دولانیب، " یازدی" فعلینی، اؤزونه باغلى ائدرک، اؤزو کیمى اۆچۆنجۆ شخص تکده اولماغا مجبور ائتمیشدیر. دئمک "مۆعللیم " بو جۆمله‌ده تابع ائدن، "یازدى" فعلى ایسه، تابع اولاندیر. آنجاق "یازدى" فعلى، تابع اولماقلا برابر، هم ده "مکتوب" سؤزونه نیسبت موستقیل اولوب، اونو اؤزونه تابع ائتمیشدیر. "مکتوبو" سؤزو ایسه تامامیله "یازدى" فعلینه تابع‌دیر.

   جۆمله‌لر آراسیندا اولان ایلگیلر ایکى شکیلدن بیرینده اولار:

1. تابع سیزلیک ایلگیسى.

2. تابعلی‌لیک ایلگیسى.

*تاپشیریق

 1- آشاغیدا گلن شعرده، هم جینس عضولری و سؤزلرین آراسینداکى ایلگینی تاپین.

باری دۆنن بو وقت کئچیردیم برابردن،

ناگه ساتاشدى او بیربیکس عورته،

بیمار ایدى، غریب ایدى، بى اختیار ایدى

محتاج ایدى دوایا، غذایا، حمایته. (معجز)

*جاواب

 1. بو بیتلرده "عورت" سؤزو تام موستقیل‌دیر. "بیمار ایدى، غریب ایدى، بى اختیار ایدى" هم‌جینس خبر، و هر اۆچۆ عئینى درجه‌ده "عورت" سؤزۆنه باغلی‌دیر. "محتاج ایدى" فعلى ده "عورت" کلمه سینه باغلی‌دیر. بو بیتلرده "دوایا، غذایا، حمایته" سؤزلرى ده هم‌جینس و غیرمستقیم تاماملیق‌دیر و "محتاج ایدى" فعلینه باغلی‌دیر.