بئشینجی درس

تابعلی‌لیک ایلگی‌لرینین نؤع‌لرى

   تابعلی‌لیک  ایلگیسى هر یئرده عئینى خصوصیتده اولمور. بونا گؤره ده، ایلگى جریانیندا بیرلشن سؤزلر آلدیقلارى شکیل، توتدوقلارى یئرلرینه گؤره، بیرى-بیریندن فرقله‌نیرلر. بو ندنلره گؤره ده تابعلی‌لیک  ایلگی‌لرى چئشیدلى اولور.

   تابعلی‌لیک  ایلگی‌سینده اولان سؤزلرین دیل قایدالارى جهتدن، فورمالاشماسیندان آسیلى اولاراق سؤزلر آراسیندا اۆچ نوع تابعلی‌لیک  ایلگیسى یارانیر:

1. اوزلاشما ایلگیسى، 2.ایداره ایلگیسى، 3.یاناشما ایلگیسى.

   تابعلی‌لیگین موختلیف چئشیت‌لرینین هامیسیندا، ترکیبین بیر طرفى تابع ائدن، باشقا طرفى تابع اولور. دئییلن هر اۆچ نوع ایلگیده بیرلشمه‌نین بیر طرفى اوبیرى طرفینى ایضاح ائدیر، آچیقلاییر، تاماملاییر و یا معین‌لشدیریر. بو ایلگى نوعلرى ده مضمونلارینا گؤره دَییشیلیر و موختلیف دیللرده عئینى شکیلده اولمور. مثلا آذربایجان تۆرکجه‌سینده "من گلنده" فعلى باغلاما ترکیبى اولدوغو حالدا، فارسجاسى "هنگام آمدن من" مصدر ترکیبى اولور. دئمک بو بیرلشمه‌لرده کلمه‌لر هر دیلین اؤز قایدا-قانونلارى اساسیندا بیرلشیرلر.

1. اوزلاشما ایلگیسی

   دونیا دیل‌لرینین چوخوندا اوزلاشما ایلگیسی واردیر. بو ایلگی شخص، جینس و کمیت باخیمیندان اولور. یعنی تابع ائدن سؤز تابع اولان سؤزۆ اؤز شخصى، کمیتى و جینسینده اولماغا مجبور ائدیر. دیلیمیزده بو اۆچ عۆنصۆردن شخصه گؤره اوزلاشما نسبتا داها گئنیش و مؤحکم‌دیر. دونیا دیل‌لرینین بعضی‌سینده بو اۆچ عۆنصۆر هامیسى واردیر. مثلا فرانسا، روس و عرب دیل‌لرینده هر اۆچ عنصر واردیر. آنجاق بعضى دیل‌لرده جینس عۆنصۆرۆ یوخدور. تۆرک دیل‌لرینین بۆتۆنۆ، او جۆمله‌دن آنا دیلیمیز و فارس دیلى بونلارداندیر.

   چوخ قدیم تۆرک دیلینده جینس محدود شکیلده واریمیش، آنجاق ایندى یوخدور. "خانیم" و "بگیم" سؤزلرى او جینسدن قالان یادیگاردیر.

   اوزلاشما ایلگی‌سینده تابع اولان سؤز تابع ائدن سؤزۆن شخص و کمیت جهتدن قراماتیک علامت‌لرینى آلیر. مثلا "آغاج یارپاقلارین قولاغینا پیچیلداییر." جۆمله‌سینده "آغاج" کلمه‌سى "پیچیلداییر" فعلینى ایداره ائتدیگى اۆچۆن، فعل اۆچۆنجۆ شخص تک اولموشدور، یعنى اونلارین آراسیندا اوزلاشما ایلگیسى وار.