ییرمی‌ایکینجی درس

فعللرین ایداره نوعلری

2. فعلی باغلامالارلا ایداره

   فعلی باغلامالار، ایسیم‌لری ایداره ائتمک باخیمیندان، مشتق اولدوقلارى فعللرین اساس مضمون خصوصیت‌لرینى اؤزلرینده ساخلاییرلار. یعنى فعلى باغلامالار، مشتق اولدوقلارى فعللر کیمى ایسیم‌لرى مۆعین حاللاردا ایداره ائده بیلرلر. مثلا:

مکتوبلارى یازدى، مکتوب یازاندا...

   هر ایکى میثالدا "یازماق" فعلى "مکتوب" ایسمینى ایداره ائدیبدیر، آنجاق بو ایکى بیرلشمه‌نین فرقى بودور کى، "مکتوبو یازدى" بیرلشمه‌سى خبرى بیرلشمه، "مکتوبو یازاندا" بیرلشمه‌سى ایسه غئیر خبرى بیرلشمه‌دیر:

کیتابى اوخودوم، کیتابدا اوخودوم، کیتابدان اوخودوم (خبرى)

کیتابى اوخویاندا، کیتابدا اوخویاندا، کیتابدان اوخویاندا (غئیر خبرى)

   دئمک فعلى باغلامالار دا، صرف اولونموش فعللر کیمى، ایسمى دؤرد حالدا (یؤنلۆک، تأثیرلیک، یئرلیک، چیخیشلیق) ایداره ائده بیلیر. دئییلمه‌لی‌دیر کى، بو ایداره مسئله‌سینده فعلى باغلامانین هانسى شکیلى ایله دۆزه‌لمه‌سینین هئچ بیر اهمیتى یوخدور، بورادا یالنیز فعلى باغلامانین هانسى فعلدن دۆزه‌لمه‌سى اؤنملی‌دیر. بونا گؤره ده چوخ حاللاردا عئینى بیرلشمه‌ده فعلى باغلامانى دَییشمک اولار. نئجه کى، فعللرین شخص، زامان و فورمونو دَییشمک مومکون‌دور.

کیتابى اوخویوب، کیتابى اوخویاراق، کیتابى اوخویاندا، کیتابى اوخودوقدا، کیتابى اوخویونجا، کیتابى اوخویار، کیتابى اوخویار-اوخوماز، کیتابى اوخودوقجا، کیتابى اوخودوغوم زامان...

   آنجاق، اگر بو بیرلشمه‌لرده فعلین اؤزو دَییشسه، اونون مضمونى ایله ایلگیده، طلب و ایداره ائتدیگى ایسمین حالى دَییشه‌جک‌دیر. مثلا اگر "اوخوماق" یئرینه "باخماق" فعلى قویساق، ایداره اولونان "کیتاب" سؤزۆ یؤنلۆک حالدا اولماق زوروندادیر: کیتابا باخدیم، کیتابا باخاراق...

   دیلیمیزده فعلى باغلامالار گئنیش یاییلدیغى و چوخ معنالى اولدوغو کیمى، اونلارین یاراتدیغى فعلى باغلاما بیرلشمه‌لرى ده مۆختلیف معنالی‌دیر. بونلاردا دا بیرینجى طرف ایداره اولونان، و ایکینجى طرف ایداره ائدندیر.